امام صادق علیه‌السلام در بخشى از وصیتنامه خود به ابن ‌جندب، نجات یافتگان از عذاب الهى را كسانى معرفى مى كند كه خوف و رجاء حقیقى متعادل در دل هایشان وجود دارد: یهلك المتكل على عمله… قلت فمن ینجو؟ قال الذینهم بین الرجاء والخوف…؛ كسى كه به اعمال خود (اعمال خوب) تکیه نموده است به هلاكت مى رسد و كسى هم كه به امید رحمت خداوند بر انجام گناهان جرات پیدا مى كند نجات نخواهد یافت. (ابن جندب) سؤال كرد پس چه كسى نجات پیدا مى كند؟ حضرت فرمودند: كسانى كه حالشان میان خوف و رجاء باشد.(محمدی ری شهری ،1377)
خوف و رجاء امرى نسبی و دارای مراتبی است و حد نصابى دارد كه حداقل مرتبه آن را باید مؤمن داشته باشد. اگر امید انسان به رحمت خداوند به گونه اى باشد كه فكر كند آن قدر رحمت خدا واسع است كه همه را کارهای ناپسند او رامى آمرزد، باعث مى شود تا انسان گستاخ شود و از ارتكاب گناهان باكى نداشته باشد. در واقع خداوند از روى اعمال افراد، آن ها را مى آمرزد و به بهشت مى برد و یا عذاب نموده و به جهنم مى برد.(مصباح ، 1386)
عبادتی كه از رجاء ناشی شود بهتر از عبادتی است كه از” خوف ” سرچشمه می‌گیرد؛ چه این كه نزدیكترین بندگان به خدا، محبوب‌ترین آنهاست، همچنین محبّت موجب غلبه رجاء بر قلب می‌شود. و به همین خاطر است كه در شرع مقدّس به حسن ظن و رجاء تشویق و ترغیب‌ها شده است، مخصوصاً به هنگام رسیدن مرگ.
حضرت امام علی (ع) در خطبه‌182 می‌فرمایند:
نَسْتَعِینُ بِهِ اسْتِعَانَةَ رَاجٍ لِفَضْلِهِ، …. ، وَنُؤْمِنُ بِهِ إیمَانَ مَنْ رَجَاهُ مُوقِناً
از خدا استعانت می‌جویم، همچون كسی كه به فضل و رحمت خدا امید بسته است …، و بسان كسی كه با یقین كامل به او امیدوار است، ایمان دارم.
و در جای دیگر می‌فرمایند:(نهج البلاغه خطبه 115)
اللَّهُمَّ …. فَكُنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ
خدایا… فقط تو، مایة امید هر بیچاره‌ای
و نیز می‌فرمایند:(نهج البلاغه خطبه160)
وَ كُلُّ رَجاءٍ الّا رَجاءَاللهِ تَعالی ـ فَإنَّهُ مَدخُولٌ
هر امیدی، نا به جاست جز امید به خدای متعال
هرچند كه انسان از یک طرف به “رجاء” تشویق و ترغیب‌ها شده است؛ امّا نبایستی، از جهت دیگر، انسان، از رحمت خداوند متعال نا امید و مأیوس بشود.زیرا
: قرآن كریم در این زمینه می‌فرماید
قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلـی اَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ . (زمر 53)
بگو: ای بندگان من كه برخود اسراف و ستم كرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید كه خدا همة گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .
حضرت امام علی (ع) نیز می‌فرمایند:(نهج البلاغه حکمت 377)
وَلَاتَیْأسَنَّ لِشَرِّ هذِهِ الْأُمَّةِ مِنْ رَوْحِ اللهِ لِقَولِهِ: إنَّهُ لَایَیْأسُ مِنْ رُوْحِ اللهِ اِلّا الْقَوْمِ الْكَافِرُونَ.
حتّی بدترین فرد نیز نباید از رحمت خدا مأیوس باشد ـ زیرا خداوند فرمود: جز كافران نباید از رحمت خدا مأیوس باشند( یوسف/87).
امید و ترس افراد به میزان شناخت و نیازهایى كه درك مى كنند، بستگى دارد. مثلاً ترس و امید یک كودك دو سه ساله فقط در محدوده خواسته هایى كه دارد شكل مى گیرد. او هیچ وقت نسبت به مسائل بین المللى، مسائل اجتماعى، مسائل معنوى و اخروى و… ترس و امیدى ندارد زیرا هیچ تصورى از آن‌ ها ندارد و یا مثلاً از یک سو، افراد عادى از بیمارى، فقر، گرفتارى هاى زندگى و… ترس دارند و از سوى دیگر، امید دارند كه پول دار بشوند و همسر خوب، خانه خوب و موقعیت اجتماعى خوبى بدست آورند. افرادى كه یک مقدار معرفت شان بیشتر است مسائل معنوى را هم در نظر مى گیرند. براى مثال از این كه عقل و ایمان شان از بین برود، مى ترسند و امید دارند كه بر معرفت و ایمان شان افزوده شود.آنها كسانى هستند كه به آخرت ایمان دارند به ثواب هاى اخروى امید دارند و از عذاب هاى اخروى مى ترسند. (مصباح ،1384)
امید انسان به رحمت خدا ،باید مثل زراعت یک زارع باشد که بذر سالم در زمین مناسب می کارد و تمام مراقبتهای لازم را انجام می دهد و به انتظار محصول می نشیند و نه اینکه بذر را در شوره زار بکارد یا بذر سالم نباشد ،چنین چیزی حماقت است پس انسان باید عمل همراه تقواداشته باشد و رعایت اخلاقیات نماید تا امیدرحمت داشته باشد نه این که کامرانی و شهوت رانی کند و امید رحمت و عفو داشته باشد . که مصداق آیه 169سوره اعراف می شوند ،که در مقام توبیخ گفتار کسانی است که توجه به متاع دنیا دارند و انتظار مغفرت دارند . (موسوی همدانی ، 1363)
امام علی (ع) حد میانه واعتدال هر امری را توصیه می کند و از افراط و تفریط نهی میکند . امید زیاد را باعث ایجاد حرص و طمع ونا امیدی را باعث تاسف و هلاکت میداند . بی صبری ، رسوایی، غفلت را به دنبال دارد در نتیجه افراط و تفریط در هر امری زیانبار و مایع فساد است و انسان همواره باید میان خوف و رجا باشد و حد اعتدال را رعایت کند (جابر ، 1390)
مرعوب بودن از چیزی که وحشت زا و رعب آور است و امیدوار بودن او به چیزی که زمینه رفاه را فراهم میکند در هر کسی هست ولی همین امید و ترس یا وعده و وعید به دو قسم تقسیم می شود ، وعده و وعید های دروغ ، وعده و وعید های درست . اولی سراب گونه است و انسان را به سوی خود فرا می خواند و دومی مانند چشمه ایی زلال انسان را به سمت خود دعوت می کند که در قرآن از هر دو سخن رفته است. شیطان از بیرون و نفس اماره از دروون انسان را به سوی سرآب وعده می دهند و از اموری که واقعیّت ندارند می ترسانند امّا خداوند از راه وحی به انبیا ، فرشته ها و عقل وعده های درست را به سوی انسان سالک باز می کند(جوادی آملی، 1363).

2-11 تبین واژه آرزو
آن چه همواره برای انسان خطرناک بوده و موجب هلاکت و نابودی او است آرزوی طولانی و حرص و آز زیاد است و در تعالیم دینی از آن منع گشته است .در سوره معارج آیات19 و20 آمده :”براستی که انسان حریص و بی صبر است چون زیانی به او رسد بی تابی می کند.” واز پیامبر اکرم (ص ) نقل شده ، بنی آدم نابود می شود و دوچیزاز او باقی می ماند حرص و آز (موسوی همدانی ،1363)با توجه به ذکر این آیه و حدیث گرچه امید مایه حیات و انگیزه ای برای حیات انسان است امّا این امید نیز باید با فکر و تلاش و بر اساس اصول و قواعد مخصوص به خود باشد زیرا انسان گاهی بیشتر از حد و بدون آن که به امکان شدن و نشدن امری فکر کند امید به آن دارد که این خود باعث آرزوی های طولانی و نایافتنی برای شخص می گردد که موجب شکست و نابودی است . (جابر ، 1390)

2-12- انواع آرزو
آرزوهادو دسته اند : آرزوهای درست وسازنده وآرزوهای کاذب
اگر آرزو ها بر اساس معیار درستی باشند نه تنها زیانی بهمراه ندارد بلکه سازنده و مفید خواهد بود .زیرا اگرانسان با فکرعمل کند و بدنبال مطلوب حرکت کند و امیدحصول آن را داشته باشد این باعث ایجاد انگیزه برای فردای روشن می شود اما آرزوها باید هم جنبه شخصی داشته باشد و هم اجتماعی (جابر،1390) از نظر امام علی آرزوهای درست و سازنده عبارتند از:
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
– آرزوی آسایش مظلومان (خطبه 131، نامه 22،بند 3)
– آرزوی آینده و قیامتی روشن (خطبه 87 ،بند3،نامه 22بند 1)
-آرزوی اجرای حدود الهی (خطبه 131 ،بند 3)
– آرزوی ارزش های والای اخلاقی (خطبه 153، بند 12)
– آرزوی استواری دین ( خطبه 131 ،بند 3 )
– آرزوی اصلاح جامعه اسلامی (همان )
– آرزوی اصلاح نفس (نامه 31 بند 37 )
– آرزوی بهترین بنده خدا بودن (خطبه 129، بند 8 )
-آرزوی بی نیازی (خطبه 225 ، بند 1)
-آرزوی پیروزی بر دشمن ( نامه 53 بند 57)
– آرزوی پیروزی حق (نامه 66 ، بند 2 )
–آرزوی شهادت (خطبه 119 و نامه 35 )
– آرزوی عافیت دین و دنیا (خطبه 215 )
– آرزوی گسترش عدالت (نامه 53 )
– آرزوی نابودی باطل (نامه 66)
– آرزوی نجات از فتنه ( خطبه 171)
– آرزوی وحدت سیاسی (خطبه 216 )
– آرزوی همبستگی و دوستی ملت (نامه 53)
در آرزوی کاذب انسان گرفتار آرزوی باطل می شود و این آرزوها ره آوردهای زیانباری برای انسان بهمراه دارد که اگر مهار نشود موجب خواری انسان می شود.آرزوهای کاذب باعث طمع بردن به مال دیگران و در نتیجه تنگ کردن زندگی برخود می شود .(جابر ،1390) چند مورد از نتایج آرزوهای کاذب از نگاه امام علی به شرح ذیل است :
پس از حمد و ستایش الهی ، همانا دنیا روی گردانده،و وداع خویش را اعلام داشته است و آخرت به ما روی آورده و پیشروان لشگرش نمایان شده . آگاه باشید ،امروز ،روز تمرین و آمادگی و فردا روز مسابقه است . پاداش برندگان بهشت و کیفر عقب ماندگان آتش است . آیا کسی هست که پیش از مرگ ،از اشتباهات خود توبه کند ؟ آیا کسی هست که قبل از فرا رسیدن روز دشوار قیامت ،اعمال نیکی انجام دهد ؟ آگاه باشید هم اکنون در روزگار آرزوهایید ،که مرگ را در پی دارد ،پس هر کس درایام آرزوها ،پیش از فرا رسیدن مرگ ،عمل نیکو انجام دهد بهره مند خواهد شد و مرگ او را زیانی نمی رساند ،و آن کس که در روزهای آرزوها ،پیش از فرا رسیدن مرگ کوتاهی کند ،زیانکار و مرگ او زیانبار است . همانگونه که به هنگام ترس و ناراحتی برای خدا عمل می کنید در روزگار خوشی و کامیابی نیز عمل کنید ،همانا وحشتناک ترین چیزی که برشما می ترسم ،هواپرستی و آرزوهای دراز است .پس ،از این دنیا توشه بر گیرید تا فردای خود را با آن حفظ نمایید . (فرازهایی از خطبه 28 )
بدرفتاری و بدکرداری (حکمت 36،بند 6) –
( کوردلی و ناآگاهی (حکمت 275،بند 2-
– مرگ و نابودی (حکمت 19)
– غفلت از مرگ (خطبه 114،بند 11)
– کاستن از عقل (خطبه 86،بند 14)
– کم فکری و غفلت (خطبه 86،بند 8)
فریب دادن (خطبه 84،بند 14) –

2-13 آرزو گرایی
آنچه در قرآن و احادیث از آن نهی شده “آرزوگرایی” و دل بستن به آرزوهای خوش است که باعث کوردلی و جاماندن از قافله زندگی است زیرا شخص آزمند باآرزوهای شهوانی از رسیدن به حقایق باز می ماند .(جابر ،1390) در حدیثی از امام علی در حکمت 275 آمده که آرزوهای خوش باعث کوری چشمان بصیرت مردمان می شود . ودر سوره نجم آیه 24 خداوند میفرمایند آیا برای انسان هر چه آرزو کند برآورده می شود ؟واین خدای حکیم است که کارها رابراساس حکمت تدبیر می کند . (طبرسی ،1372)
پس برانسان لازم است خود را اسیر حرص و آرزوهای باطل نکند و از قرار گرفتن در پرتگاه هلاکت خودرا نجات دهد زیرا انسان برای عبادت خلق شده است و لازم است در مسیر کمال حرکت کند تا به قرب الهی که سر منزل مقصود است برسد . امام علی علیه السلام قربانگاه اندیشه ها را زیر برق آرزوها می داند (نهج البلاغه حکمت 219)

2-14-علل آرزوهای طولانی
عوامل مختلفی موجب آرزوهای طولانی می شود :

جهت دانلود متن کامل این پایان نامه به سایت abisho.ir مراجعه نمایید.