خداوند در آیه218 سوره بقره می فرماید:إِنَّ الَّذینَ آمَنُواْ وَ الَّذینَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فِی سَبیلِ اللّهِ أُوْلئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ،
آنان که ایمان آورده اند و کسانی که هجرت نموده و در راه خدا جهاد کرده اند، آنان به رحمت خدا امیدوارند، و خداوند آمرزنده مهربان ا ست .
در مکتب قرآن امید به فضل و رحمت الهی بالاترین توکل است . (کلینی ،1377)
در معارف اسلامی همانطور که به امیدواری به رحمت الهی تشویق شده از یاس و ناامیدی به شدت نهی شده است .( آمدی ،1382)
-4امید و شناخت قدرت خدا
قدرت و توانایی یکی از صفات ثبوتی حق تعالی است . ذات اقدس حق برانجام هرکاری قابلیت داشته و قادروتواناست . شناخت قدرت بی پایان خداوباور آن انسان را به این نکته رهنمون می سازدکه تمام قدرت های ظاهری ،مشکلات و ناملایمات در برابرقدرت خدا هیچ است . با چنین بینشی در هرشرایطی انسان امیدوار به فضل خداست .(خاکپور و همکاران ،1392)
خداوند در سوره فاطر ،آیه 13 فرموده است :نه چیزی در آسمان و نه چیزی در زمین از حوزه قدرت او بیرون نخواهد رفت ،او دانا و توانا است .
5-خود شنلسی وخودباوری
از نگاه قرآن و روایات انسان با خود شناسی به خداشناسی می رسد و از آن به خود باوری و خدامحوری می رسد (آمدی.1382) امید وایمان عامل حرکت است و خودباوری ،یقین وباور به توانایی ها و استعدادهای درونی است .
2-30 عوامل تسهیل كننده رسیدن به امید
1-توجه به ناامیدی ( تخریب باورهای نامعقول)
یكی از عواملی كه باعث تسهیل در رسیدن به امید در زندگی افراد می شود، توجه به نقطه مقابل آن یعنی ناامیدی است.
نا امیدی ، كه گاهی به صورت نهفته و ناخودآگاه وجود دارد و ریشه در تزلزل و تردید دارد. تزلزل و تردید یا همان عدم اطمینان و عدم قدرت تصمیم گیری ، چیزی است که باعث ایجاد ناامیدی می شود.(پرچم و همکاران ،1390)
توجه به ناامیدی و شناسایی ریشه های آن و از بین بردن آن ، خود به خود ، امید را در دل انسان زنده می کند و شاخه های امید در وجود فرد جوانه می زند. این همان مقابله با افکار نامعقول است . امید در زندگی انسان، باعث انجام کارهای شایسته و تلاش های مفید و پرثمر می شود. انسان امیدوار، هم در این دنیا راحت و سالم زندگی می کند و هم در آخرت از نعمتهای فراوان الهی بهره مندمی گردد. (همان )
خداوند درباره نومیدی به سبب کم ظرفیتی انسان می فرماید: «وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لیؤوسٌ کَفُورٌ وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاء بَعْدَ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ» ، و اگر از جانب خود رحمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از وی باز گیریم قطعا نومید و ناسپاس خواهد شد؛ و اگر پس از محنتی که به او رسیده است نعمتی به او بچشانیم، حتما خواهد گفت: گرفتاری ها از من دور شد. بی گمان، او شادمان و فخرفروش است(سوره هود/10.9و اسراء/85)
فقط افراد با ایمان، که روحی بلند و شرح صدر دارند و در برابر شداید و حوادث سخت زندگی صبر را پیشه خود ساخته و در همه حالات از کارهای شایسته فروگذار نمی کنند از این دو حالت افراط و تفریط بیرونند؛ آنان هنگام فراوانی نعمت مغرور نمی شوند و خدا را فراموش نمی کنند و هنگام سختی ها و مصیبت ها از رحمت خدا ناامید نشده و به تدبیر او در هستی کافر نمی شوند و به همین دلیل، برای اینان آمرزش از گناهان و پاداش بزرگ الهی بهشت خواهدبود)مکارم شیرازی ،1374)
2-مشخص بودن هدف
مشخص بودن هدف، یکی دیگر از عوامل تسهیل کننده ی امید است. هدف ها و برنامه هایی که داریم ما را به جلو می رانند. جای جای پهنه هستی عرصه جنب وجوش وتلاش انسان هااست و درهرتلاش آنهاهدفی و درهرهدف امیدی است .هریک ازانسان ها به امید نفعی درحرکت اند ،خواه این نفع بهره حیوانی داشته باشد وخواه درکمال معنوی ومتعالی.
نظریه امید بر مبنای اهمیت و ضرورت هدفها بناشده است و تقریبا هرآنچه که انسان انجام می دهد بسمت دستیابی به هدف است و این هدف شامل هرچیزی است که فرد مایل است به آن برسد . افراد دارای امید زیاد معمولا بدنبال هدفهایی هستند که اندکی دشوارتراز هدفهای قبلیشان باشد . (پرچم و همکاران ،1390 )
3-هدف را مناسب استعداد و ظرفیت انتخاب کردند.
هدفها باید ارزش کافی داشته باشند تا تفکر هوشیار فرد رابه خودمشغول کند . طبق نظریه امید بهترین هدفها هدفهایی هستندکه انگیزه فردراافزایش داده و متناسب وپایدار باشند. (علاءالدینی،1387)
شخص با توجه به ظرفیت هایی که دارد باید تصمیم بگیرد. فرض کنید کسی استعداد خوبی در زمینه ی صنعت دارد ، اما امیدوار است که شاعر خوبی بشود . او در حقیقت ، از مسیر اصلی ، منحرف شده است ؛ چون به نتیجه ی دلخواه نمی رسد و در وجود او، ناامیدی ، جای امیدواری را خواهد گرفت . بنابراین ، با توجه به توانایی ها و ظرفیت هاست که موفقیت ، معنا پیدا می کند. نه هدف را آن قدر بزرگ در نظربگیریم که « علامت نزدن باشد» و نه آن قدر کوچک که موفقیت ، معنا پیدا نکند( پرچم و همکاران ، 1390)
4- مسیر رسیدن به هدف مشخص باشد .(تفکر گذرکاه )
مسیررسیدن به هدف یعنی تفکر ادراک شده فردبرای شناسایی مسیراست (اسنایدر1994)که دراین مسیربعضی طرح هاباشکست مواجه میشوند که افراد امیدوار چندین گذردرنظرمی گیرند.از منظرقرآن این تفکرعبارتست از همه تلاشهای آدمی است برای دستیافتن به هدفهای دنیوی واخروی خویش البته بافرض رعایت ” تقوا و اخلاص “(کهف110)
به طور کلی،مسیر رسیدن به هدف ، انجام دادن کارهایی که موجب خشنودی خدا وپیامبرش می شود و پرهیزازارتکاب معاصی که خشم خداورسولش راموجب می شود را شامل می شود.در سوره توبه آیه 71خداوند می فرماید: مردان وزنان باایمان دوستان یکدیگرند که همدیگر را به کارهای پسندیده وا می دارند،و از کارهای ناپسند باز می دارند و نماز برپا می دارند و زکات می دهند و از خداوند وپیامبرش فرمان می برند آنان اند که خدا بزودی مشمول رحمتشان قرارخواهد داد. (پرچم وهمکاران 1390)
5- بعد انگیزشی هدف مشخص باشد .(تفکر عامل )
اگربرای دستیابی به هدفی مشخص انرژی روانی وجودداشته باشد وضعیت مناسبی پدید می آید .روان شناسان معتقدند آدمی بدان سبب به رفتاری اقدام می کند که انتظاردارد آن رفتاربه رویداد مطلوب یعنی همان هدف منجرشود و از رویداد نا مطلوب جلوگیری کند .( همان)
2-31- راه های مختلف رسیدن به امید
برای رسیدن به امید راههایی وجود دارد كه هم فرد و هم جامعه باید آن را طی كنند.
-1راههای فردی
الف) توكل بر خداوندو تقوای الهی
هنگامی كه انسان خداوند را در همه كارها عاملی اصلی بداند و معتقد باشد كه اگر او بخواهد هر كاری شدنی است، روح امیدواری در وی تقویت میشود. اعتماد به خدا ویژگی سودمندی است كه فرد را در مقابل یأس و ناامیدی مقاوم میسازد. فرد متوكل پیشفرضهایی را پذیرفته كه مهمترین آنها باور به قدرت، حكمت، و شفقت خداوند بر بندگانش است.(سایت ولیعصر)
هرکس تقوای الهی پیشه کند خدا در تمام امورش برای وی گشایش قرار می دهد که این خود موجب افزایش امید واری است. (طلاق /2) . تقوا موجب برکات وخیرات است. (اعراف /96)و امید به آینده را در درون انسان زنده نگه می دارد .
ب)اعتقاد به شفاعت
شفاعت در لغت به معنای میانجی گری، وساطت و پا در میانی کردن است (راغب ،1412)
از عوامل ایجاد امید ،اعتقاد به شفاعت افرادی خاص در دنیا بخصوص در جهان دیگر است مثل پیامبر اکرم و دیگر معصومین “وپروردگار تو بزودی بقدری به تو عطا کند تا تو راضی شوی “(الضحی /5)و” شفاعت کسی را نمی کنند مگر آن که خدا از او خشنود است .”(انبیا/28) چنین اعتقادی موجب می شود انسان همواره امید به رحمت واسعه خدا داشته باشد .(جابر 1390)
امید به شفاعت اولیای خدا به انسان ها نوید می دهد که اگر همین جا توقف کنند و خود را اصلاح کنند، از راه شفاعت، گذشته شان جبران می شود . از سوی دیگر، یکی از مهم ترین شرایط شفاعت، اذن و اجازه خداوند است، که اگر اجازه او نباشد هیچ کس قادر بر شفاعت نیست.(طه ،190)
ج) گرایش به خوبیها و پرهیز از بدیها
انسانهایی كه به كارهای نیک تمایل دارند و به یاد خدا هستند و حضور خداوند در زندگی را پذیرفتهاند، به اخلاق و معنویت پایبندند و بهره بیشتری از امید دارند. از سوی دیگر، گناه و اصرار بر آن كه باعث تیرگی دل و دوری از خداوند میشود، ناامید تدریجی را به دنبال خواهد داشت. گرایش به خوبی و دوری از بدی، انسان را از پوچی و بیهدفی میرهاند و به خشك شدن ریشه ناامیدی و افزایش امید و آرامش و نشاط میانجامد. (حاتمی ،1385 )
أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَن تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ
آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن، نهرها بگذرد، و برای او در آن (باغ)، از هر گونه میوهای وجود داشته باشد، در حالی که به سن پیری رسیده و فرزندانی (کوچک و) ضعیف دارد؛ (در این هنگام،) گردبادی (کوبنده)، که در آن آتش (سوزانی) است، به آن برخورد کند و شعلهور گردد و بسوزد؟! (همینطور است حال کسانی که انفاقهای خود را، با ریا و منت و آزار، باطل میکنند.) این چنین خداوند آیات خود را برای شما آشکار میسازد؛ شاید بیندیشید (و با اندیشه، راه حق را بیابید)!( بقره، 266)
د )انجام عمل صالح
اگر امید در دل انسان وجود داشته باشد، منشأ اثر خواهد شد. نشانه بارز امید به خداوند و روز قیامت، انجام عمل شایسته است. قرآن می فرماید
هرکس به اندازه عملی که انجام می دهد پاداش یا مجازات می شود. (زلزال /6 )
َمَن کَانَ یَرْجُوا لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحا وَلاَ یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدا ، هر کس امید به لقای پروردگارش (روز قیامت) دارد، باید عمل صالح بجای آورد و کسی را در عبادت پروردگارش شریک نسازد. (کهف 110)
تنها راه رسیدن به رضایت خداوند و پاداش های وی، کارهای شایسته و پرستش خالصانه اوست. تا وقتی اخلاص و انگیزه الهی در عمل انسان نباشد رنگ عمل صالح به خود نمی گیرد. کسی که عمل شایسته ندارد، نباید به رحمت و آمرزش خدا امید داشته باشد.
شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: عده ای از یاران شما مرتکب گناه شده، می گویند: ما امیدبه لطف و بخشش خدا داریم. امام فرمود: «دروغ می گویند؛ آنان پیرو ما نیستند، گروهی اند که آرزوهای بی پایه بر آنان غلبه یافته است. هر کس به چیزی امید دارد برای آن کار و فعالیت می کند، و هر کس از چیزی بترسد از آن فرار می کند.(کلینی ،1362)
هم چنین حضرت علی (ع) می فرماید: «از کسانی مباش که بدون عمل شایسته، به آخرت امید دارند، و توبه را با آرزوهای دراز به تأخیر می اندازند.(نهج البلاغه ،حکمت 150)
هر چه ایمان به خدا (که یکی از عوامل امید است) قوی تر باشد. بالطبع عمل صالح نیز بیشتر می شود و این فرد به مسایل زندگی با یک دید عمقی می نگرد در این حالت است که فرد دیگر متکی به اسباب نمی شود بلکه امید او فقط به خداست و این چنین به تقوا و پرهیزکاری رسیده و در همه حالت به قضا و قدر الهی خشنود می شود و دیگر در رویا رویی با سختی ها و مشکلات بی تابی نمی کند و نا امید نمی گردد، در این صورت است که فرد جان خود را در راه خدا فدا می کند و در اموالش انفاق. اما این امیدواری مبتنی بر عمل است، و افرادی که بدون اینکه عملی انجام دهند، منتظر نتیجه هستند و یا با اندک عملی که انجام می دهند، آن را کافی می دانند و منتظر نتیجه مطلوب هستندکاری بیهوده و انتظاری عبث دارند .( حاتمی ،1385)
یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ
روزی که هر کس، آنچه را از کار نیک انجام داده، حاضر میبیند؛ و آرزو میکند میان او، و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانیِ زیادی باشد. خداوند شما را از (نافرمانی) خودش، برحذر میدارد؛ و (در عین حال،) خدا نسبت به همه بندگان، مهربان است.»( آل عمران،30)
ه ) رشد و شكوفایی استعدادها
آنها كه تواناییهای خویش را افزایش میدهند، امید را رشد میدهند، چرا كه با رشد ابعاد مختلف خویش، توانایی آنها توسعه مییابد و از احساس امنیت بیشتری برخوردار میشوند. أُولئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ وَیَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَیَخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ کَانَ مَحْذُورًا
کسانی را که آنان میخوانند، خودشان وسیلهای (برای تقرب) به پروردگارشان میجویند، وسیلهای هر چه نزدیکتر؛ و به رحمت او امیدوارند؛ و از عذاب او میترسند؛ چرا که عذاب پروردگارت، همواره در خور پرهیز و وحشت است!(اسراء 57 ،همان)
و)عزت نفس
هرکس عزت نفس بالایی داشته باشد از ایمان بیشتری برخوردار است زیرا عزت نفس موجب نگرش مثبت فردبه خود و جامعه و در نگاهی بالاتر به خداوند خواهد بود در نتیجه شخص همه چیز را در قبضه خدا می داند و از رذایل اخلاقی دوری می کند و همواره امید به قرب الهی دارد . خداوند در قرآن می فرماید :بگو خدایا ای مالک ملک تو هر کسی را بخواهی ،ملک وسلطنت بخشی و از هر کس که بخواهی می گیری و به هرکس که بخواهی عزت و اقتدار می بخشی و هرکس را که بخواهی خوار می گردانی و هر خیری بدست توست و تنها تو بر هر چیز توانایی . (آل عمران /26 ، جابر، 1390)
ز )امیدبه آینده مطلوب
چون ترس از آینده همواره هر گونه آرامش و آسایش را از انسان سلب می نماید. وقتی انسان همواره از آینده مبهم و نامعلومی در رنج باشد، آسایش و آرامش کنونی بر او سخت و دشوار می گردد و از وی سلب می شود در حالی که ایمان به آینده او را امیدوار و توانایی بهره گیری از لذت های حال را در او افزایش می دهد .(طباطبائی ،1414)
ح ) امید رسیدن به خلیفه اللهی
در قر آن زیربنای امیدواری در ارتباط با خداری متعال است زیرا هیچ مفهوم عمده ای جدا از خدا در قرآن وجود ندارد . “من بر انم که در زمین جانشین قرار دهم “(بقره /30)و خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند ،وعده کرد که آن ها را در این زمین جانشین کند . (نور /55) و از آن جا که امید در راستای تکامل انسان است و تکامل انسان در قرآن به سوی خلیفه اللهی است انسان تجّلی گاه اسماء الهی به شماار می رود و امید نیز در راستای تجلّی صفات الهی در انسان نهادینه شده و در وجود بیشتر تکامل می یابد . ( پرچم و همکاران 1390)یکی از راه های رفتاری ایجاد امید دعا است: