تحقیقات خارجی: تحقیقات خارجی صورت گرفته در موضوع جهاد همه در پاسخگویی و تعدیل فضای غلط تبلیغی بر علیه اسلام است ریچارد بونی با انتشار کتابی با عنوان« جهاد از قرآن تا بن لادن» مفهوم جهاد را از زمان پیدایش آن در زمان پیامبر تا کاربرد آن در اواخر قرن بیست و یکم بررسی کرده است. این اثر را شاید بتوان از مهم ترین نوشته ها در موضوع جهاد و به زبان اروپایی دانست. او در این کتاب بیشتر به تحریف مسئله جهاد از سوی بن لادن و همفکرانش پرداخته است(مهلب[۹]،۲۰۰۷). در تحقیقات صورت گرفته در غرب، بیشتر جهاد در جنبه نظامی آن مطرح شده است و با توجه به تبلیغاتی که برای اسلام مطرح شده است که اسلام دین خشونت است. در مقاله ای تلاش شده است جنبه های دیگری از جهاد که مبارزه برای تصفیه معنوی، دانش عمیق تر، جامعه بهتر و گسترش صلح آمیز اشاره شده است. در اسلام تنها جهاد با شمشیر نیست بلکه جهاد با مال و جان هم آمده است(قاضی[۱۰]،۲۰۰۸). تجزیه و تحلیل اجزای اصلی ایدئولوژی جهادی هدف اصلی مقاله دیگری در این زمینه است که به بررسی نظر چهار محقق در مورد چگونگی حرکت جهادی پرداخته است و در مجموع عنصر مشترک همه نظرات را در « تغییر » می داند(سجویک[۱۱]،۲۰۱۲). در مورد نگاه تربیتی و آموزش به مساله جهاد، در مقاله ای از گفتمان جهادی و آموزش آن مطرح می گردد. بر اساس نظریه پردازان پیشرو جهادی از کشورهای اسلامی بر اهمیت آموزش جنگجویان جهادی تاکید می کند.آموزشهای عقیدتی و آماده سازی روحی بر آموزش بدنی و نظامی ارجحیت دارد. عناصر نیروی معنوی شامل عزم، اراده، صبر است (لیا[۱۲]،۲۰۰۸). با توجه به نمونه تحقیقات خارجی، تاکنون در مورد ابعاد عمیق تر جهاد کاری صورت نپذیرفته است و تحقیقات انجام شده در این موضوع در راستای اهداف گروه های جهادی است که با عقاید اسلام همخوانی ندارد.
در هر یک از پژوهش های انجام شده به جنبه ای از جهاد پرداخته شده است و در مجموع تحقیقات موجود درباره این موضوع ، با رویکرد تربیتی کار مستقلی انجام نشده بود. وجه تمایز این تحقیق با سایر تحقیقات انجام شده در تحلیل تربیتی جهاد است. از ظرفیت های موجود در جهاد، می توان برای تربیت انسان بهره برد. این تحقیق تلاش دارد چگونگی این تربیت را تبیین کند.
۲-۱۲٫ نتیجه گیری
در این فصل بر اساس منابع مختلفی که در مورد جهاد وجود داشت، به بررسی ابعاد مختلف جهاد پرداخته شد.جهاد به عنوان یک حکم در فروع دین اسلام مطرح شده است. در قرآن هم در آیات متفاوتی به ذکر مسئله جهاد پرداخته شده است. از این رو بیشتر منابعی که به این موضوع پرداخته است، جهاد را از منظر اسلام و با توجه به آیات قرآن مطرح کرده است. هدف اصلی برنامه و دستورات دین اسلام، انسان سازی است و هر حکم دین را می توان بر این اساس تبیین کرد، تا با محقق شدن دستورات دین زمینه سعادت انسان فراهم شود. از این رو هدف از جهاد هم کرامت و سعادت انسان مطرح گردید. انسان به لحاظ ماهیت وجودی خود و ترکیب جسم و جان، همواره صحنه تنازع و درگیری خواهد بود و جهاد ضرورت این میدان درگیری را بیان می کند. در جهاد نوعی مقابله و رویارویی مطرح است. یعنی انسان در نگاه جهادی همواره خود را در میدان مبارزه می بیند که تلاش دارد موانع موجود در میدان نبرد را با هدف غلبه بر دشمن از میان بردارد. بر اساس نوع دشمن جهاد به جهاد درونی و بیرونی تقسیم می شود. دشمن درونی از نزاع بین انسانیت و حیوانیت آدمی نشات می گیرد و نزاع بیرونی به علت تقابل خواسته های انسانها می باشد. بر اساس نحوه مواجه با دشمن می توان از جهاد نرم و سخت سخن گفت. در جهاد نرم تمام عرصه های مختلف غیر نظامی مانند سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی و مدیریتی مطرح می باشد. در این زمینه ها هجوم دشمن نامحسوس و نحوه دفاع و مقابله نیز به شیوه های نرم صورت می گیرد. در بیشتر منابع از رویکرد نظامی جهاد سخن گفته شده است. درمنابع جدیدتر رویکردهای غیر نظامی به جهاد بیشتر مطرح شده است. در این شرایط ضرورت طرح روش های دفاعی جدید برای مقابله با برنامه های دشمن اهمیت می یابد. در گذشته در موضوع جهاد، یکی از مسائل محوری در زمینه تبیین علل تشریع حکم جهاد در اسلام و بیان ابتدایی یا دفاعی بودن جهاد در اسلام می باشد. اکثر منابع به پاسخگویی به این مسئله و رفع شبهاتی که در متهم کردن اسلام به دین خشونت مطرح شده است، می پردازد. این موضوع همچنان نیز مطرح است به گونه ای که در اکثر تحقیقات خارجی صورت گرفته در موضوع جهاد، این قانون اسلام در قیاس با گروه های تند جهادی که بر مبنای تفسیر خود از اسلام فعالیت می کنند، تفسیر شده است. در تحقیقات داخلی هم همه ابعاد جهاد به صورت کامل مورد پژوهش قرار نگرفته است. به ویژه رویکرد تربیتی به جهاد کمتر مطرح نشده است. منابعی که در مورد جهاد نگاشته شده است، اکثریت مربوط به گذشته و شروع انقلاب و جنگ بوده است، در صورتیکه شرایط کنونی جامعه ضرورت مطرح شدن مجدد جهاد را اقتضا دارد. این تحقیق در این راستا تلاش می کند که ابعاد جهاد در قرآن را بررسی کند و رویکردهای مغفول آن را احیا نماید.
عکس مرتبط با اقتصاد
فصل سوم
روش تحقیق

۳-۱٫ مقدمه
روش پژوهش، نحوه به انجام رساندن فعالیت فکری و عملی برای فراهم آوردن پاسخ به پرسش های جدی و اساسی است( باقری و همکاران، ۱۳۸۹: ۲). متناسب با موضوع تحقیق از روش معینی برای پاسخگویی به سئوالات تحقیق استفاده می شود. در این فصل به شرح چگونگی روش انجام این تحقیق پرداخته خواهد شد و مراحل انجام پژوهش، نحوه جمع آوری محتوا و تجزیه و تحلیل آن بررسی خواهد شد.
۳-۲٫ روش تحقیق
این پژوهش قصد دارد، مؤلفه های اصلی تربیت جهادی را بر اساس آیات قرآن تدوین نماید. بر اساس موضوع پژوهش روش مورد استفاده، روش کیفی خواهد بود. داده های کیفی با بهره گرفتن از واژه ها به توصیف واقعیت می پردازد. این داده ها از طریق مشاهده، مصاحبه، استخراج از اسناد و مدارک و امثال آن گردآوری می شود(سرمد؛ بازرگان؛ حجازی، ۱۳۷۶: ۲۰۷). در روش کیفی متن به عنوان مجموعه اطلاعات و به عنوان ابزاری برای تفسیر است. متنی که محقق پس از جمع آوری اطلاعات آماده کرد به عنوان جانشینی به جای واقعیت مورد مطالعه قرار می گیرد( فلیک[۱۳]،۵۰:۱۳۸۲).
در این پژوهش هم که از نوع کیفی است، داده ها از طریق متن به دست می آید. منظور از متن، آیات قرآن و متون تفاسیر می باشد. برای رسیدن به پاسخ سئوالات تحقیق و جمع بندی نهایی از روش تحلیلی با رویکرد استقرایی استفاده گردید. استفاده از رویکرد استقرایی هنگامی صورت می گیرد که اطلاعات کافی درباره یک پدیده وجود ندارد و محقق می خواهد دانش زمینه ای لازم در این خصوص را فراهم کند. این شیوه بیشتر به دنبال تقلیل اطلاعات و ارائه توصیفی دقیق پیرامون یک موضوع است(توماس[۱۴]،۲۰۰۶، به نقل از تبریزی، ۱۳۹۱). از کارکردهای روش تحلیل، توصیف است. در روش تحلیلی می توان توصیفی دقیق از موضوع مورد مطالعه داشت که موضوع ما از چه ویژگیهایی برخوردار است. در این توصیف است که می توان به روابط بین مفاهیم برگرفته از موضوع رسید( باقری و همکاران، ۱۳۸۹: ۱۵۴-۱۳۳). در این پژوهش، ابتدا مبانی نظری جهاد در قرآن بر اساس متن تفاسیر توصیف می گردد.
۳-۲-۱٫ مراحل انجام تحقیق
سه مرحله اصلی در فرایند انجام تحقیق به روش تحلیلی باید طی شود: آماده شدن برای تحلیل، سازماندهی و در نهایت گزارش نتایج. این سه مرحله در شش گام زیر انجام می گردد(مؤمنی راد و همکاران،۱۳۹۲).
گام اول: مشخص کردن مسئله پژوهش
در مرحله اول مسئله اصلی پژوهش که چگونگی تربیت انسان جهادی بود، انتخاب گردید و از آن جایی که جهاد یکی از مفاهیم قرآنی و از احکام اسلامی است، لازم بود در آموزه های اسلامی بررسی شود. با توجه به جدید بودن موضوع و عدم انجام پژوهش در این موضوع، مبنا قرآن قرار گرفت که عناصر بنیادین در این تحقیق بر اساس آیات قرآن تدوین گردد. از این رو مسئله پژوهش به موضوع کلی « تبیین تربیت جهادی از منظر قرآن» تبدیل شد.
گام دوم:تدوین سئوالات و اهداف
اهداف تحقیق با توجه به پیش­زمینه­ محقق و انجام مطالعات مقدماتی لازم در رابطه با موضوع تدوین شد. این اهداف در قالب دو هدف کلی مربوط به مباحث نظری جهاد و مباحث تربیتی مطرح گردید و متناسب با هر هدف کلی، اهداف جزیی تر نوشته شد. در مباحث نظری، هدف توصیف جهاد در قرآن است و در مباحث تربیتی،هدف تبیین دلالت های تربیتی مرتبط با توصیف صورت گرفته است. بر اساس اهداف نوشته شده، سئوالات کلی و جزیی پژوهش مشخص گردید که در فصل اول و در بخش سؤال­های پژوهش قابل مشاهده است. سایر مراحل پژوهش، در راستای پاسخگویی به این سؤالات انجام گرفت.
گام سوم: تعریف و مشخص کردن محدوده تحقیق
در این پژوهش هدف اصلی تبیین تربیت جهادی بود. بر این اساس واژه های «جهاد»، «تربیت»، « تربیت جهادی» و «انسان جهادی» تعریف گردید که در فصل اول قابل مشاهده است. سپس تلاش گردید در طول تحقیق بر اساس تعاریف صورت گرفته از متغیرها، سایر مراحل انجام گردد.
گام چهارم: نمونه گیری و جمع آوری داده ها
زمانی که با انبوهی از مطالب و متن ها رو به رو هستیم، باید آگاهانه و با دلیل قسمتی از متن انتخاب شده و تحلیل بر روی آنها انجام گیرد (مؤمنی راد و همکاران،۱۳۹۲). در این پژوهش در مرحله اول نمونه آیاتی از قرآن انتخاب می شود که در آنها از واژه جهاد و مشتقات آن استفاده شده است. سپس در مراحل بعد و با توجه به هدفمند بودن نمونه گیری کیفی در صورت لزوم به سایر آیات قرآن که در آنها واژه جهاد مستقیما به کار برده نشده نیز پرداخته می شود. آیاتی که به جنگهای زمان پیامبر اشاره می کند و یا آیه ای که شان نزولش در جنگ می باشد. سپس متناسب با آیات جهادی قرآن به ترجمه تفسیر المیزان مراجعه خواهد شد و در مرحله دوم و در صورت نیاز برای تفصیل بیشتر موضوع، به تفسیر نمونه و تفسیر موضوعی جوادی آملی رجوع می گردد. ترجمه آیات بر اساس ترجمه المیزان در متن آورده می شود. واحد تحلیل در این پژوهش کلمه و مضمون جهاد می باشد.
گام پنجم: تلخیص و جمع بندی داده ها
این مرحله در واقع مرحله تلخیص داده ها است. منظور از تلخیص داده ها انتخاب، تمرکز، تنظیم و تبدیل داده ها به صورتی خلاصه تر است. مرحله تلخیص داده های کیفی، جزیی از فرایند تحلیل داده ها منظور می شود. تلخیص داده های کیفی مرحله ای از تحلیل داده ها است، که به پالودن و زدودن اضافات موجود در داده ها می پردازد تا بتوان آنها را به نظم درآورده و سازمان داد و نتیجه گیری نهایی را به عمل آورد. (سرمد؛ بازرگان؛ حجازی، ۱۳۷۶: ۲۰۸-۲۰۷). در این مرحله و برای رسیدن به مقوله ها(طبقه ها)، متون تفسیر آیات جهاد دقیق مطالعه می شود و متناسب با مفهوم هر آیه و پیام اصلی که از آن آیه برداشت می گردد، کدهایی استخراج می شود. سپس بر اساس تفاوت و یا شباهت به داخل طبقات مختلف دسته بندی می گردند. انتخاب مقوله ها بر اساس چند اصل جامع بودن، مانع بودن، استقلال، عینی، منظم (هولستی[۱۵]، ۱۳۷۱، نقل از مؤمنی راد و همکاران،۱۳۹۲) انتخاب می شود.
گام ششم: تحلیل و استنباط نتایج و گزارش
در این مرحله با توجه به توصیفات صورت گرفته از جهاد در قرآن و دسته بندی انجام شده، دلالت های تربیتی استنباط می گردد و نتایج تحقیق گزارش می شود. در ارائه نتایج تحلیل محتوای کیفی لازم است تعادل بین توصیف و تحلیل ایجاد شود. توصیف به خواننده پژوهش تصویری از پس زمینه و بستر پژوهش ارائه می دهد و باید غنی و مفصل باشد. از طرف دیگر تحلیل محتوا امری تفسیری است و در تفسیر ارائه فهم شخصی و نظری ملاک است(مؤمنی راد و همکاران، ۱۳۹۲) مبنا و معیار در تجزیه و تحلیل کیفی ، مشخصا عقل و منطق، تفکر و استدلال است. یعنی محقق با بهره گرفتن از عقل و منطق و غور و اندیشه باید، اسناد و مدارک و اطلاعات را بررسی و تحلیل نماید و حقیقت و واقعیت را کشف و درباره فرضیه ها اظهار نظر نماید(حافظ نیا، ۱۳۸۷: ۲۳۲). در این مرحله متناسب با توصیف صورت گرفته به استنباط دلالت های تربیتی جهاد پرداخته خواهد شد و الزامات راهبردی در تربیت جهادی، قلمروهای تربیتی جهاد و نقش مربی در تربیت جهادی استنباط خواهد شد. این استنباط با توجه به محتوای جمع آوری شده و ادراک عقلی محقق انجام می گیرد. هدف از گردآوری داده های کیفی، رسیدن به نتایجی است که سئوال تحقیق است. اما پژوهشگر نتایج به دست آمده را با احتیاط عرضه می کند زیرا با نتیجه گیری فعالیت پژوهش پایان یافته تلقی نمی شود و ممکن است مجبور به مراجعه به یادداشتهای زمان گردآوری برسد(سرمد؛ بازرگان؛ حجازی، ۱۳۷۶: ۲۱۱). از این رو نتایج به دست آمده در این مرحله دلالت قطعی ندارد و می توان مجدد با مطالعات بیشتر بر عمق تحقیق افزود.
۳-۳٫ جامعه نمونه
در این تحقیق که موضوع از منظر قرآن بررسی خواهد شد، جامعه که لازم است نمونه از آن انتخاب شود، متن قرآن کریم و تفسیر المیزان، نمونه می باشد.
۳-۴٫ نمونه و نمونه گیری
موضوع نمونه گیری بر خلاف تحقیق کمی در مراحل مختلف از فرایند تحقیق کیفی ظاهر می شود. نمونه گیری در طول تفسیر اطلاعات، با تصمیم گیری درباره این که کدام قسمت یک متن باید برای تفسیر یا برای تفسیرهای جزیی ویژه انتخاب شوند. انجام می شود. (نمونه گیری از موارد مهم). نمونه گیری هنگام ارائه یافته ها برای بیان اینکه کدام موارد یا قسمت های متن بهتر می تواند برای توصیف یافته ها مورد استفاده قرار گیرد ( فلیک،۸۷:۱۳۸۲) بر این اساس سه مرحله نمونه گیری شامل موارد زیر است:
۳-۴-۱٫ مراحل نمونه گیری

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

در حین جمع آوری اطلاعات: در این مرحله آیاتی که شامل ریشه جهد و مشتقات آن می باشد، جمع آوری می گردد و در این مرحله تفاسیر آیات مربوطه بر اساس تفسیر المیزان گردآوری می گردد.

در حین تفسیر اطلاعات: در حین مطالعه تفاسیر آیات، آیات دیگری که با این آیات مرتبط بود و به صورت مستقیم با واژه جهاد مشخص نشده است ولی با مفاهیمی مانند قتال و … مربوط است جمع آوری می گردد و اگر تفسیر آیه خاصی بر اساس تفسیر المیزان گویا نباشد به تفاسیر کمکی دیگر هم مراجعه می گردد و یا برای فهم بعضی از آیات کلیدی به سایر تفاسیر قرآن مراجعه می گردد.

در حین ارائه یافته ها: پس از رسیدن به یافته هایی، اگر قسمتی از پژوهش هنوز توصیف از کلیت نظام تربیت جهادی ارائه نداد، مجددا به آیات و روایات رجوع می گردد و آیات تکمیلی به کار اضافه خواهد شد.

۳-۵٫ شیوه جمع آوری اطلاعات
با توجه به اینکه این تحقیق کیفی و به روش تحلیلی است. شیوه گردآوری اطلاعات از طریق مطالعه آثار مکتوب و اسناد مربوطه است، که به شیوه تحقیق کتابخانه ای انجام خواهد شد. شیوه گردآوری اطلاعات لازم در خصوص ریز موضوعهای تحقیق از طریق مطالعه کتابها، مقالات و پایان نامه ها و دیگر آثار مکتوب و سپس اندیشه ورزی بر روی اطلاعات به دست آورده از منابع مکتوب که شامل شرح و تفسیر و استنباط و تعریف و تحلیل در زمینه آن اطلاعات است( نکونام، ۱۳۸۵: ۳). بعضی از روش های تحقیق ماهیتا کتابخانه ای است و از آغاز تا انتها متکی بر یافته های تحقیق کتابخانه ای است. در این تحقیقات تمام تلاش محقق در کتابخانه ها صورت می گیرد(حافظ نیا، ۱۳۸۷: ۱۶۴). در این پژوهش هم از آن جایی که ماهیت موضوع کتابخانه ای است و موضوع از منظر قرآن بررسی می شود، روش گردآوری داده ها به شیوه تحقیق کتابخانه ای صورت گرفت.
۴-۵-۱٫ ابزار گردآوری اطلاعات
ابزار گردآوری اطلاعات در روش کتابخانه ای بسته به نوع سند و هدف محقق از گردآوری اطلاعات و نوع آن متفاوت است. عمده ترین ابزاری که در تحقیق کتابخانه ای برای جمع آوری اطلاعات از آن استفاده می شود، فیش، جدول و فرم .. است. محقق بخشی از یک متن مورد مطالعه را که از آن استفاده می کند، روی آن ثبت می نماید(همان: ۱۷۲). در این تحقیق فیش های مربوطه بر اساس تفاسیر نوشته شد. با تأکید بر آیاتی که به نحوی با موضوع جهاد مربوط است.
فصل چهارم
یافته های تحقیق: دلالتهای تربیتی
۴-۱٫ مقدمه
قرآن کتابی است برای سعادت انسانها و آیات قرآن شرح این برنامه سعادت است. این برنامه برای مردم هر عصری راه گشاست. اما عصر حاضر ضرورت رجوع عمیق تر به آیات قرآن را برای یافتن نسخه های تربیتی عمیق تر بیشتر می کند، تا با روشن کردن مفاهیم ریشه دار قرآنی، پاسخگوی نیاز عصر باشد. یکی از این مفاهیم در قرآن«جهاد» است. در موضوع جهاد، تنها منبع اصلی که بتوان از زوایای مختلف به بررسی آن پرداخت، قرآن است. سایر کتب مختلفی که در موضوع جهاد نگاشته شده است؛ این موضوع را بر اساس آیات قرآن تبین کرده است. اما نحوه تبیین آیات قرآن در این کتب تقریبا مشابه یکدیگر است؛ به این صورت که بیشتر بر بعد نظامی جهاد تأکید و به جنبه های مغفول جهاد، اشاره زیادی نشده است. نحوه پرداخت قرآن به جهاد متفاوت و متنوع می باشد و قلمروهای مختلفی را در بر می گیرد. هر چند حجم آیاتی که به موضوع جنگ می پردازد و با واژه جهاد مطرح شده است، به نسبت آیاتی که مطلق جهاد را مدنظر دارد؛ بسیار بیشتر است. در این فصل ابتدا در بخش اول آیات مرتبط با جهاد و تفاسیر آنها بررسی می گردد و موضوع جهاد در زیر شاخه های مختلف تقسیم بندی می شود. در ادامه و از آن جایی که هدف از این تحقیق تبیین تربیت جهادی است، بر اساس مفاهیم مندرج در بخش اول به تحلیل تربیتی پرداخته می شود.
۴-۲٫ بخش اول: مبانی نظری جهاد در قرآن
۴-۲-۱٫ مفهوم شناسی
معنای لغوی: جهاد از ریشه جهد به معنای صعوبت و مشقت است. به ضمّ اوّل و فتح آن، هر دو به یک معنى می باشد و آن وادار کردن خود بر مشقّت است. از قتیبى نقل است که جهد به فتح «مشقّت» و به ضمّ «طاعت» است. در اقرب موارد آن را «تلاش توأم با رنج» معنی می کنند. جهاد به کسر اوّل مصدر است به معنى تلاش و نیز اسم است به معنى جنگ (در اقرب موارد). جنگ را به این دلیل جهاد می گویند که تلاش توأم با رنج است. اگر کسی جهاد کرد به آن معنا است که قدرت خود را به کار انداخت، متحمّل مشقّت گردید و تلاش توأم با رنج کرد. پس جهد و جهاد یعنى تلاش توأم با رنج ( قرشی، ۱۳۷۱،ج‏۲: ۷۷ ). راغب در مفردات ریشه جهد را به معنای طاقت و مشقت آورده است و جهد را مربوط به انسان می داند. جهد با فتح را «مشقت» و جهد با ضم را «وسع» معنا کرده است. اجتهاد را که از ریشه جهد است به «أخذ النفس ببذل الطاقه و تحمّل المشقه» معنا کرده است. در ادامه جهاد را سه قسم کرده است: مجاهده با عدو، شیطان و نفس(۱۴۱۲ق: ۲۰۸). «جهاد» به معناى بذل جهد و کوشش در دفع دشمن است و بیشتر بر مدافعه به جنگ اطلاق مى‏شود و لیکن گاهى به طور مجاز توسعه داده مى‏شود به طورى که شامل دفع هر چیزى که ممکن است شرى به آدمى برساند مى‏شود. مانند شیطان که آدمى را گمراه مى‏سازد و نفس اماره که آن نیز آدمى را به بدیها امر مى‏کند(طباطبایی،۱۳۷۴، ج‏۱۴: ۵۸۳). در معنای لغوی جهاد، تلاش همراه با مشقت­ درتمام ­­تعاریف آمده است. تلاشی که از حد معمول کوششهای انسانی فراتر می رود و در مسیری است که همراه با رنج و طاقت است. از این رو این تلاش در جهت رفع موانع سخت مسیر می باشد. جهت حرکت جهاد، به سمت قرب الهی است و تلاش سخت در هر راهی را شامل نمی شود.
معنای اصطلاحی: جهاد از باب مفاعله است و معمولا در مواردی به کار می رود که نوعی هم­­کاری، تقابل و رقابت در آن وجود دارد. بنابراین در جهاد دو طرف در برابر هم، صف آرایی می کنند. هریک برای دست یابی به هدف خویش و پیروزی بر دیگری به فعالیت می پردازد و هر چه در توان دارد به کار می گیرد. البته جهاد تنها شکل نظامی ندارد و هر نوع مبارزه و پیکار نظامی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را در بر می گیرد. واژه جهاد به جز دو آیه از قرآن (عنکبوت/۸ و لقمان/۱۵) که تلاش پدر و مادر برای مشرک ساختن فرزندانشان جهاد خوانده شده است، در سایر موارد بار ارزشی مثبت دارد(مصباح یزدی،۱۳۸۲: ۱۹-۲۰).پس جهاد در معنای اصطلاحی مبارزه در میدان های مختلف است.
۴-۲-۱-۱٫ مقایسه جهاد با واژه های مشابه در قرآن
حرب: واژه حرب و محاربه تقریبا مفهومی مساوی با مفهوم جنگ در زبان فارسی دارد و مترادف با آن است. در آیات قرآن در همه موارد حرب در معنای جنگ واقعی آمده است. اما در آیه ۲۷۹ بقره رباخواری را همانند جنگ با خدا معرفی کرده است و همچنین در آیه دیگر۱۰۷ توبه کافرانی که بنای مسجد ضرار را تاسیس کردند را در حکم «حارب الله» آورده است(همان:۱۵-۱۷).
قتال: واژه قتال از باب مفاعله است و مربوط به دو طرف درگیری است. در مواردی به کار می رود که هر یک از طرفین تصمیم و تلاش در کشتن طرف دیگر را دارد و دو طرف به یکدیگر هجوم می برند. در قرآن به معنای جنگ به کار رفته است(همان:۱۸). کلمه قتال هم در مورد جنگ در راه خدا استعمال می شود و هم در مورد جنگ در راه غیرخدا. به عنوان نمونه خدای متعال می فرماید:« الذین امنوا یقاتلون فی سبیل الله و الذین کفروا یقاتلون فی سبیل الطاغوت- نساء/ ۱۷۶». در آیات قرآن برای مفهوم جنگ نظامی از همه واژه های جهاد، حرب و قتال استفاده می شود ولی با این تفاوت که کلمه جهاد بار معنایی وسیع تری نسبت به دو واژه دیگر دارد و تنها در مورد جنگ نظامی به کار نرفته است.
۴-۲-۲٫ جایگاه شناسی
۴-۲-۲-۱٫ ماهیت جهاد
اولین اصل فطرى در انسان، استخدام و بهره‏کشى از دیگران است. اجتماع و تمدن زائیده از آن و اصلى ثانوى است. انسان در حالت عادى تصور مى‏کند تنها ستمگران بهره‏کشى مى‏کنند، اما اگر کسى مزاحم و مانع حقى از حقوق او شود، آن موقع است که تلاش مى‏کند، انسان مزاحم را از سر راهش بردارد. این بهره‏کشى مراتبى از شدت و ضعف دارد، که یکى از آن مراتب، جنگ و قتال است(طباطبایی،۱۳۷۴،ج‏۲: ۴۴۵). پس ماهیت جهاد را باید در ماهیت انسان جستجو کرد. انسان موجودی است که از جسم و روح تشکیل شده است. ماده به خاطر محدودیتى که دارد، مرکز نزاع و تزاحم است. جهان محدود مادى، طبع زیاده طلب انسانها را نمى‏تواند اشباع کند. حتى اگر همه دنیا را به یک فرد بدهند باز ممکن است سیر نشود. این وضع مخصوصا در صورتى که توأم با احساس مسئولیت کافى نباشد؛ سبب فساد و خونریزى مى‏شود(مکارم شیرازی،ج‏۱: ۱۷۴). در قرآن به سابقه صعود و نزول انسان اشاره شده است:
«وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَهً قالُوا أَ تَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ. و چون پروردگارت بفرشتگان گفت: من میخواهم در زمین جانشینى به آفرینم گفتند: در آنجا مخلوقى پدید مى‏آورى که تباهى کنند و خونها بریزند؟ با اینکه ما تو را به پاکى مى‏ستائیم و تقدیس مى‏گوییم؟ گفت من چیزها می­دانم که شما نمی­
دانید- بقره/۳۰»
بر اساس این آیه، ماهیت انسان به گونه ای است که ظرفیت خلیفه اللهی و هم ظرفیت ایجاد فساد و خونریزی را دارد. پس ماهیت جهاد را می توان بر اساس این ویژگی فطری انسان تبیین کرد. جهاد زمینه دفاع را برای انسان و جامعه انسانی فراهم می کند. امکان درگیری در درون و برون فرد همواره وجود دارد و میدان نبرد همواره برای انسان مهیا است. جهاد می تواند راهبردی برای دفاع در هر نوع میدان نبردی باشد.
۴-۲-۲-۲٫ فضیلت جهاد
در قرآن در آیات متفاوتی سخن از فضیلت جهاد به میان آمده است و با بیان متفاوتی بر فضیلت مجاهدان فی سبیل الله اشاره شده است:
«لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدینَ دَرَجَهً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى‏ وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ عَلَى الْقاعِدینَ أَجْراً عَظیماً.کسانى که بدون عذر و علت از جهاد در راه خدا تقاعد مى‏ورزند با کسانى که در راه او با مال و جان خود جهاد مى‏کنند یکسان نیستند، خداى تعالى مجاهدان با مال و جان خود را بر نشستگان از حیث درجه برترى داده، و خدا به هر یک (از سه طائفه نامبرده یعنى متقاعدین بدون عذر و متقاعدین معذور و مجاهدین) وعده اجرى عظیم داده است.نساء/ ۹۵»
این آیه مؤمنین را تشویق به جهاد می نماید و روح ایمان آنان را براى سبقت‏گیرى در خیر و فضیلت بیدار می کند.کلمه «ضرر» به معناى کمبودى است که مانع شود، انسان جهاد و قتال نماید. قاعدین رفتن به جنگ را در زمانى ترک کردند که احتیاجى به رفتن آنان به جبهه جنگ نبود. چون به مقدار کفایت دیگران رفته بودند. پس هدف از آیه مورد بحث ترغیب و تحریک مسلمانان بر قیام به امر جهاد است، تا مسلمانان در رفتن به جهاد شتاب نمایند و از یکدیگر سبقت بگیرند. دلیل دیگر این است که خداوند اولى الضرر (بیماران و نابینایان و امثال آنان) را استثناء کرده است و بعد به اینکه قاعدون و مجاهدین یکسان نیستند، حکم کرد. با این توضیحات این معنا را نمى‏توانیم انکار کنیم که این­ گونه­ افراد فضیلت آن افرادى که به جهاد رفتند یا شهید شدند و یا بر دشمن پیروز گشتند را ندارند، خداى تعالى مجاهدین را بر قاعدین برترى داده، هر چند که قاعدین عذر موجه داشته باشند(طباطبایی،۱۳۷۴،ج‏:۷۱). فضیلت جهاد در آیه بعد در مقایسه با سایر اعمال دینی آورده شده است:
«أَجَعَلْتُمْ سِقایَهَ الْحاجِّ وَ عِمارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ. الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ .چگونه آب دادن به حاجیان و تعمیر مسجد الحرام را با رفتار کسى که به خدا و روز جزا ایمان آورده و در راه خدا جهاد نموده برابر مى‏کنید؟ و حال آنکه این دو طائفه نزد خدا یکسان نیستند. و خداوند مردم ستمگر را هدایت نمى‏کند.(آرى) کسانى که ایمان آورده و (از وطن مالوف) مهاجرت نموده و در راه خدا با اموال و جانهاى خود مجاهدت نمودند نزد خدا از نظر درجه و منزلت بزرگ‏ترند، و ایشان، آرى تنها ایشانند رستگاران. توبه/۲۰-۱۹»
در آیه اول در یک طرف مقابله «سِقایَهَ الْحاجِّ» و «عِمارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» بدون هیچ قید زائدى آمده است و در طرف دیگر آن، ایمان به خدا و روز جزا، و یا به عبارتى جهاد در راه خدا با قید ایمان قرار گرفته است. این نشان می دهد که منظور از سقایت و عمارت در آیه، سقایت بدون ایمان است. خداوند در این آیه طرز فکر مردم را اصلاح می کند که عمل مردم جاهلیت، که خالى از ایمان به خدا و روز جزا بوده است، با عمل دینى توأم با ایمان به خدا و روز جزا مانند جهاد برابر و مساوى نیست. صاحبان این تفکر از مؤمنینى بودند که خیال مى‏کردند اعمال مشرکینى که هنوز ایمان نیاورده‏اند با عمل بعد از ایمانشان که از روى ایمان خالص سرمى‏زند برابر است. هر دو طرف مقابله در آیه مورد بحث از اهل مکه بوده‏اند، یکى از آن دو طرف یعنى کسانى که ایمان آورده و جهاد هم کرده‏اند کسانى بوده‏اند که در مکه ایمان آورده و مهاجرت کردند، و دیگرى ایمان آورده ولى مهاجرت نکرده‏اند. خداوند بار اول ایمان و جهاد را در یک طرف آورده و بار دیگر که ذکر همین طرف را تکرار مى‏کند؛ مساله مهاجرت را اضافه مى‏فرماید و در هر دو بار، وقتى طرف دیگر را اسم مى‏برد به غیر از سقایت و عمارت، چیز دیگرى اضافه نمى‏کند. این قیدها آن هم در کلام پروردگار که قول فصل است، بیهوده و لغو نیست. در ادامه در آیه بعد، از درجه اعظم مجاهدین سخن می گوید. معناى این آیه این نیست که هر دو طایفه درجه دارند، ولی درجه آنهایى که ایمان و جهاد دارند از آنهایى که فقط سقایت و عمارت دارند بالاتر است. مقصود این است که نسبت میان این دو طائفه نسبت افضل است به کسى که اصلا فضیلتى را واجد نیست، مانند مقایسه‏اى که میان اکثر و اقل است، که باید یک حد وسطى را فرض کرد و آن دو را با آن سنجید. در اقل و اکثر سه چیز هست: امر متوسطى که مقیاس و معدل است، طرفى که از حد متوسط بیشتر است و آن طرفى که از آن حد متوسط کمتر است. بنا بر این، اگر اکثر را با خود اقل بسنجیم با چیزى سنجیده‏ایم که اصلاً کثرت ندارد. پس اینکه فرمود:« أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللَّهِ» به این معنا است که این افراد نسبت به آن افراد دیگر که اصلاً درجه‏اى ندارند، درجه‏شان بالاتر است، این بیان، یک نوع کنایه است به اینکه میان این دو طایفه نسبتى نیست. زیرا یکى داراى گامهاى بلندى است و دیگرى اصلا قدمى برنداشته است(طباطبایی، ۱۳۷۴،ج‏۹: ۲۷۳-۲۷۱). طبق این تفسیر می توان فضیلت بسیاری برای مجاهدان قائل شد، به گونه ای که درجه این فضیلت قابل قیاس با فضیلت عمل دیگری نیست.
۴-۲-۳٫ غایت شناسی
۴-۲-۳-۱٫ حاکمیت بخشیدن به دین الهی
هدف از برنامه های دین اسلام، رساندن انسان به کمال شایسته اوست و برای تحقق این امر، لازم است که دستورات اسلام پیاده شود. دستورات انسان ساز اسلام مخالف با زیاده خواهی و منفعت طلبی عده ای خواهد بود. از این رو جبهه طاغوت تمام تلاش خود را در مخالفت با برنامه های اسلام به کار خواهد بست. در قرآن به این مخالفت و اذیت کافران اشاره شده است:
«الَّذِینَ أُخْرِجُواْ مِن دِیَرِهِم بِغَیرْ حَقٍّ إِلَّا أَن یَقُولُواْ رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لهَّدِّمَتْ صَوَامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَوَاتٌ وَ مَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَ لَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِىٌّ عَزِیزٌ. همان کسانى که از دیارشان بیرون شده‏اند بدون سبب جز آنکه مى‏گفته‏اند: پروردگار ما خداى یکتا است. اگر خدا بعضى از مردم را به بعض دیگر دفع نمى‏کرد دیرها و کلیساها و کنشتها و مسجدها که نام خدا در آن بسیار یاد مى‏شود ویران مى‏شد، خدا کسانى را که یارى او کنند یارى مى‏کند که وى توانا و نیرومند است. حج/۴۰»
با توجه به کارشکنی کافران، اگر جهاد نباشد همه معابد دینى و مشاعر الهى ویران گشته و عبادات و مناسک از میان مى‏رود. در این آیه منظور از معابد، اصل دین است. اگر از معابد نام برده است، به دلیل نماد دین بودن آنها است که در واقع صورت دین را در اذهان مردم حفظ مى‏کنند. خداوند به خاطر حفظ دین از خطر انحراف، بعضى از مردم را به دست بعضى دفع مى‏کند. برای این منظور انسان را مانند سایر موجودات، مجهز به ادوات دفاع نموده است، تا به آسانى بتواند دشمن مزاحم را دفع کند و همچنین او را مجهز به فکر کرده، تا با آن به فکر درست کردن وسایل و سلاحهاى دفاعى بیفتد(طباطبایی،۱۳۷۴، ج‏۱۴: ۵۴۵). پس یکی از اهداف اصلی جهاد، دفاع از آرمانها و اهداف دینی است.
در آیه دیگری هدف جهاد از بین بردن فتنه برای تحقق دین مطرح شده است:
« وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَهٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمینَ. و با ایشان کارزار کنید تا به کلى فتنه ریشه‏کن شود و دین تنها براى خدا شود و اگر به کلى دست از جنگ برداشتند دیگر هیچ دشمنى و خصومتى نیست مگر علیه ستمکاران. بقره/۱۹۳»