۲ـ ۷ـ روش­های ایجاد طنز و شوخ طبعی
طنزپردازان و لطیفه­سازان از شیوه ­ها و روش­های مختلفی برای ایجاد خنده در اثر خود استفاده می­ کنند. به علت گستردگی حوزه طنز و شوخ طبعی در ادبیات (شفاهی و کتبی) و زمینه فرهنگی و اجتماعی متعدد آن­ها نمی­توان روش­های خاص را معین کرد و مدعی شد که در تمام لطیفه­ها و طنزها تنها از این روش­ها استفاده می­ شود بلکه هر چه تعداد بیشتری از طنزها و لطیفه­ها را بررسی کنیم علاوه بر برخی شگردهای مشترک بی­گمان به روش­های جدیدی پی خواهیم برد در این قسمت به تعدادی از رایج­ترین شیوه ­ها و شگردهایی اشاره می­ شود که در اغلب این گونه آثار به چشم می­خورد:
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۱ـ کوچک کردن:
تحقیرها هر آنچه که مورد انتقاد قرار گرفته است از مهم­ترین روش­ها در انواع شوخ طبعی است. البته حضور و شدت این عامل در هجو بیشتر است و حتی به بدزبانی و دشنام­های زشت می­انجامد. در این روش طنزنویس قربانی خود را از لحاظ جسمی و معنوی کوچک جلوه می­دهد و وی را از تمام تصنعات ساختگی عریان می­سازد و بی­آن او را در منظر خوانندگان می­نشاند تا ببینند و داوری کنند که آنچه آن­ها درباره او می­ اندیشیدند جز خیال واهی یا برآمده از خوش باوری و فریفتگی آن­ها نبوده و مردم فریبی پایه آن است(حلبی، ۱۳۶۴: ۶۳).
۲ـ تشبیه به حیوانات:
تشبیه انسان به حیوان با بهره گرفتن از داستان­هایی که از زبان حیوانات نقل می­ شود وسیله دیگری است برای کسی که قصد انتقاد و طنز دارد. تشبیه به حیوان یا خواندن نام کسی با نام­های جانوران در میان هجاگویان رواج داشته است. طنزپرداز به دو دلیل از این روش استفاده می­ کند اولین دلیل فرار از بازخواست و مجازات است زیرا ریشخند مستقیم و بدگویی بزرگان و فرمانروایان و قربانیان خود را کاری ناممکن یا خطرناک می­بیند. دوم این که با تشبیه قربانیان خود به حیوانات آن­ها را از مقام رفیع و بلندی که برای خود قائل هستند به حد حیوانات که کاری جز خوردن و خوابیدن و تولید مثل ندارند تنزل می­دهد(حلبی، ۱۳۶۴: ۶۴). گاهی در تشبیه انسان­ها به حیوانات طنزپرداز ویژگی­های اخلاقی ناپسند فرد را با تشبیه او به حیوانی که به آن صفت معروف است نشان می­دهد. مثلاً مکاری روباه، تن­پروری خوک و حماقت خرس صفاتی هستند که چون برچسبی بر آدم­ها زده می­شوند(جوادی، ۱۳۸۴: ۲۰).
۳ـ دشنام و نفرین:
از برنده­ترین ابزارهای هجاگویان بوده است که اغلب وقتی شعر و سخنانشان خریداری نمی­یافت از آن استفاده می­کردند. لعن و نفرین نیز از شیوه ­های هجوگویی بوده است تا آنجا که بسیاری آن را امری واقعی و حیاتی می­پنداشتند و خود را از این که هدف چنین روشی قرار گیرند به دور می­داشتند (موسوی، ۱۳۸۸: ۲۸).
۴ـ بلاهت و تحامق:
گاهی طنز و مطایبه مولود موقعیتی است که بر اساس بلاهت و کند ذهنی فرضی اشخاص ساخته می­ شود. در این صورت شخصیت­ها اعمال ساده لوحانه­ای از خود بروز می­دهند. بلاهت و نادانی این شخصیت­ها باعث می­ شود مخاطب نسبت به آن­ها احساس برتری کند. خنگ­ها، چاق­ها یا آدم­های ساده لوح و به ویژه آدم­های تک بعدی از جمله سوژه­های نمایش بلاهت هستند که از آن­ها برای خنداندن مخاطب استفاده می­ شود. در کنار بلاهت باید از تحامق نیز نام برد.تحامق یعنی خود را به نادانی و دیوانگی زدن. در گذشته به دلیل عواقب خطرناک انتقاد صریح برخی با تظاهر به حماقت و نابخردی و اشتهار به دیوانگی؛ حماقت رایج میان یک طبقه را با اعمال و گفتار خود به ظاهر تایید و در حقیقت نقد می­کردند. اشتهار به دیوانگی به آن­ها در کردار و گفتار در مقایسه با مردم عادی آزادی خاصی می­بخشید. نکته­سنجی و باریک­بینی مهم­ترین ویژگی افرادی است که در تاریخ به دیوانگی و حماقت معروف بوده ­اند. شکل دیگر تحامق و دیوانگی به صورت شیفتگی و از خود بی­خودی برخی عارفان بود که نمونه­های جالب آن را در آثار عطار می­توان دید. هدف اعتراض­ها در این نوع بیشتر متوجه ذات حق و بی­ عدالتی در آفرینش است(موسوی، ۱۳۸۸: ۲۹).
نیش تندی که در این طنزها هست نه بر خلق ابقاء می­ کند و نه برخالق. طنزیست رندانه که از زمین تا آسمان همه جا را می­کاود و همه کس را نیش می­زند و در چاشنی بیان رندانه شرنگ خشم و زهر نارضایی را پنهان می­دارد. این طنز صوفیانه­ای است که رنگ احساس می­گیرد و تبدیل می­ شود به اعتراض پرشور بر مصائب بشری(زرین کوب، ۱۳۵۶: ۱۵۹ ـ ۱۵۸).
۵ـ نقل قول مستقیم:
این روش برای انتقاد و استهزاء بزرگان و صاحبان قدرت به کار می­رود. به این صورت که طنزنویس با بهره گرفتن از اصل سخنان یا مضحک­ترین بخش­های سخنان شخصیت مورد نظر طنز خود را می­آفریند. برای این مقصود گاهی چند نفر از شخصیت­های مورد نظر را در قالب داستانی قرار می­دهد و از سخنان ان اشخاص به عنوان دیالوگ­های داستان استفاده می­ کند. یا ممکن است نقل قول­ها را به طور مضحکی خارج از رشته اصلی کلام بیاورد و یا بعضی قسمت ­های حرف­ها را خودش بنویسد اما گاهی ممکن است حرف­ها و مطالب عنوان شده به طوری مضحک باشد که بتوان تمامی یا بخش عمده آن را بدون تغییر نقل کرد(جوادی، ۱۳۸۴: ۴۲).
۶ـ ابهام:
در لغت به معنی مجهول گذاشتن است ودر اصطلاح بدیع سخنی که محتمل دو معنی باشد. آن را محتمل­الضدین و ذووجهین نیز نامیده­اند. در واقع نوعی دو پهلو سخن گفتن است به طوری که معنای مدح یا ذم آن از هم قابل تشخیص نیست. ابهام در اینجا مفهومی وسیع دارد که گاه ابهام را نیز در بر می گیرد که از هر مصرع می­توان دو معنی متضاد برداشت کرد(شمیسا، ۱۳۷۹: ۱۰۹).
۷ـ هجا در معرض مدح:
صنعتی است که طنزپرداز در آن ذم کسی را گوید اما هنگام ادای معنی به گونه­ ای عمل کند که زشت جلوه نکند. شاعر گاه در یک شعر به گونه­ ای عمل می­ کند که یک مصراع مدح و مصراع دیگر هجو باشد یا حتی پاره­ای از یک مصراع مدح و پاره­ای دیگر هجو باشد؛

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

خواجــه بــفزود ولیــکن به ورم گشت مشغول ولیکن به شکم
(اندوهجردی، ۱۳۷۸: ۱۶۱)

۸ـ ادماج:
ادماج در لغت به معنای پیچیدن و داخل کردن چیزی در چیز دیگر است صنعتی که در آن شاعر در ضمن بیان خود به مطلبی طعن­آمیز اشاره می­ کند مانند این بیت از حافظ:

نه من ز بی­علمی در جهان ملولم و بس ملالت علما هم ز علم بی­عمل است
(حافظ، ۱۳۶۷: ۵۷)

و در اصطلاح به این معنا است که متکلم غرضی را در غرض دیگر تضمین و داخل کند؛ به صورتی که معنا و غرض اول از ظاهر کلام فهمیده شود و هیچ گونه صراحت و اشاره­ای به معنای غرض دوم نداشته باشد(اندوهجردی، ۱۳۷۸: ۱۶۵).
۹ـ کنایه:
در لغت به معنی پوشیده گفتن است و در اصطلاح علمای بیان ذکر جمله یا ترکیبی است که به جای معنی ظاهری(یکی از لوازم معنی آن) مراد است. به عبارت دیگر کنایه ترک تصریح است(شمیسا، ۱۳۷۹: ۲۶۶).
۱۰ـ اغراق و مبالغه:
از ابزارهای طنزنویس برای نقد و انتقاد اجتماعی یا فردی است. همچنین این ابزار تعجب و خنده مخاطب را برمی­انگیزاند و او را به سوی واقعیتی که درباره آن مبالغه شده است توجه وتنبه می­دهد. اغراق و مبالغه در مسائل جدی پذیرفتنی نیست اما در طنز خواننده آن را می­پذیرد چون می­داند که منظور دیگری در کار است(موسوی، ۱۳۸۸: ۳۱).
۱۱ـ استفاده از زبان و فرهنگ عامیانه:
بسیاری از طنزپرداززان برای آن که بتوانند حقایق مورد نظر خود را در جامعه بشری رواج دهند در طنزهای خود به زبان و فرهنگ عامیانه توجه کرده ­اند. این کار به طنزپرداز چهره­ای صمیمی می­دهد و باعث می­ شود عامه مردم به سادگی با اثر او ارتباط برقرار کنند. غلامحسین یوسفی در این باره می­نویسد: «اصولاً یکی از خصایص آثار طنزآمیز و هجوگونه است که تأثر آن­ها از زبان و مواد فرهنگ عوام است. به خصوص که بسیاری از این لطیفه­ها از زندگی روزمره سرچشمه می­گیرد و یا درد ، شادی و گله­ای از احوال مردم در آن درج است و به عبارتی دیگر مخاطب آن­ها عامه­اند»( یوسفی، ۱۳۷۰: ۳۱۱).
۱۲ـ مقایسه بین دو امر:
هر گاه مقایسه بین دو امر یا در کنار هم قرار دادن آن­ها عجیب و غیره منتظره باشد باعث ایجاد خنده و زمینه ساز طنز و مطایبه می­ شود. مثل مقایسه­ ای که طوطی در داستان«طوطی و بقال» در مثنوی بین خود و صاحب خود بیان می­ کند(شادروی منش، ۱۳۸۴: ۵۳).
۱۳ـ قلب اشیا، الفاظ و بازی­های لفظی:
دگرگون ساختن اشیاء و واژه ­هاست که به شکل­های مختلف صورت می­گیرد از قبیل جا به جا کردن یک نقطه، یک حرف، یک کلمه یا یک جمله به گونه­ ای که باعث خنده شود. نظیر:

گفتم که چــــراغ دوده باشی افسوس که دودۀ چراغی
(شادروی منش، ۱۳۸۴:۵۱)

۱۴ـ تقلیدهای مضحک:
از شگردهای رایج برای ایجاد معانی طنزآمیز به کار می­رود چند شکل معروف آن عبارتند از:
۱۴ـ ۱ـ پارودی یا نقیضه: نوعی تقلید و مقابله با آثار مشهور جدی است که ممکن است به گونه­ هجو، هزل یا طنز ساخته شود. در اصطلاح تقلید تمسخر آمیز از کلمات، سبک، نگرش، لحن و عقاید نویسنده­ای یا شیوه­ای خاص در نوشتن است و شاخه­ای از طنز محسوب می­ شود. نقیضه ساز به جای موضوعات جدی و سنگین ادبی در اثر اصلی مطالبی کاملاً مغایر و کم اهمیت می­گنجاند تا در نهایت اثر اصلی را به نحوی تمسخرآلود جواب گفته باشد در این کار باید طوری عمل کند که اگر چه سایه اثر اصلی در آن محسوس است ولی نقیضه و جواب خود اثری مستقل باشد(داد، ۱۳۸۳: ۴۹۷ـ ۴۹۶).
۱۴ـ ۲ـ بی ­معنی­گویی، همان­گویی و بدیهی­گویی: در این شیوه که بیشتر جنبه تفنن و شوخی دارد و گاهی نیز برای طنز و انتقاد به کار می­رود. ظاهر شعر جدی است و تمام ویژگی­های ظاهری یک شعر کامل را از قبیل وزن و قافیه و قالب و… به خوبی داراست حتی کلمات به تنهایی با معنا هستند و مخاطب با دیدن چنین ظاهر آراسته­ای یک معنای منطقی را انتظار دارد اما اشعار در کل فاقد معنا هستند و تنها جنبه تفنن و شوخی دارند و همین تضاد ساخت و معنی ایجاد خنده می­ کند. این اشعار از نظر سبک و ظاهر آنقدر با صلابتند که گاهی مخاطب بی معنی بودنش را فراموش می­ کند. تذکره نویسان اینگونه اشعار را«مسلوب المعانی»، «سهو اللسان»، «تزریق گویی» و «تزریق خوانی» نامیده­اند(نکوبخت، ۱۳۸۰: ۱۰۹).
۱۴ـ ۳ـ برلسک(Burlesque) و حماسه مضحک:
نوع دیگری از تقلیدهای مضحک که در ادبیات اروپایی رواج زیادی دارد و در ادبیات فارسی نیز به نمونه­هایی از آن بر می­خوریم؛ آن نوعی تقلید است که در آن موضوع با اهمیتی را با شیوه­ای سبک و مسخره بیان می­ کنند مثلاً عواطفی راستین به صورت احساساتی سخیف بیان می­ شود یا موضوعی جدی به صورت شوخی در می­آید. همین عدم تناسب(بین موضوع و سبک) مشخصه اصلی برلسک است که باعث ایجاد طنز می­ شود(کهنوی­پور، ۱۳۸۱: ۹۸). گروهی از منتقدان غربی برلسک را یک نوع ادبی؛ شامل نقیضه و حماسه مضحک می­دانند چون در نقیضه هدف جواب به اثر مشخص و معینی است اما در برلسک یک طرز فکر یا بینش خاص دستاویز نویسنده و شاعر است(داد، ۱۳۸۳: ۴۷۱).

۱۵ـ تهکم و استعاره ریشخندیه:
نوعی تمسخر و دست انداختن که ظاهر کلام در آن جدی است در لغت به معنی مسخره کردن و استهزاء و دست انداختن است. در علم بیان آن را به معنی استعاره عنادیه دانسته ­اند. از فروع استعاره عنادیه استعاره تهکمیه است که در طنز به کار می­رود و در این استعاره ربط بین مستعارله و مستعارمنه کمال تضاد است نه شباهت که اساس بحث استعاره و تشبیه است. خداوند در قرآن خطاب به پیغمبر می­فرماید: «کافران را به عذاب سخت مژده ده» که کلام جنبه طنز یافته است زیرا کسی را به عذاب مژده نمی­دهند(شمیسا، ۱۳۷۹: ۱۹۳). برخی آیرونی را نیز به طعنه و تهکم ترجمه کرده ­اند اما باید توجه داشت که تهکم یکی از اقسام آیرونی است. آیرونی کلامی وقتی برای مقاصد استهزایی و طنزآمیز به کار می­رود تقریباً با تهکم برابر است(داد، ۱۳۸۳: ۸).

۱۶ـ معکوس بیان کردن معانی و وارونه تعریف نمودن مفاهیم: