مرتضوی(۱۳۸۸) نیز در مقاله­ای با عنوان “بررسی مفاهیم صلح و خشونت در سینمای دفاع مقدس” از منظری روانشناختی به فیلم­ها نگاه می­ کند. وی در تحلیل­های خود دو نوع سینمای جنگ و ضد جنگ را در مقابل هم قرار می­دهد و بر این اساس قصد دارد تا تفاوت آنها را در جهت­گیریشان نسبت به موضوع صلح را با یکدیگر بسنجد. وی در پایان نتیجه ­گیری می­ کند که هر دوگونه از سینمای جنگ، چه آنهایی که موافق با جنگ هستند و چه آنهایی که ضد جنگ هستند، مروج خشونت هستند و فقط دیدگاه آنان نسبت به کلیت جنگ با یکدیگر تفاوت دارد. این مقاله با وجود مشابه بودن با موضوع این پایان نامه اما، چه از جهت روشی و چه رویکردی تفاوت­های عمده­ای با پژوهش حاضر دارد و به نظر می­رسد که نمی ­تواند جنگ را به عنوان یک کلیت مورد بررسی قرار دهد.
آزاد ارمکی و اعتمادی فر(۱۳۸۷) در مقاله ای با عنوان ” بررسی ساختار روایی روابط بین نسلی در سینمای جنگ (با تاکید بر سینمای حاتمی­کیا)” با اتخاذ رویکردی ساختارگرایانه به بررسی بازنمایی دوگانگی­های مربوط به روابط بین نسلی پرداخته­اند. آنها در این راستا دوگانگی­هایی همچون عقیده­گرایی/ عمل گرایی، وظیفه محوری/ نتیجه محوری، عشق مداری/ عقل مداری، درون گرایی/ برون گرایی و گذشته گرایی/ آینده گرایی را تشخیص می­دهند. به نظر آنها در سیر بازنمایی روابط نسلی از مهاجر تا به نام پدر، از سویه­های اولیه، تقابلات مذکور به سمت سویه دوم متمایل شده ­اند.
این مقاله از آن جهت که تغییر و تحول در روایت فیلم­های جنگ را نشان می­دهد و معتقد است که گفتمان جنگ در طول این سه دهه دچار تغییر شده است، با پایان نامه حاضر مشابهت دارد، اما از منظر روش شناختی با آن متفاوت است. به واقع این پایان نامه سینمای جنگ را نه به عنوان تقابلات بین نسلی، بلکه به مثابه تغییر و تحول در خود گفتمان جنگ مورد مطالعه قرار می­دهد.

۲-۲- چیستی وتحلیل گفتمان

واژه گفتمان[۱] که گاهی از آن با عناوین گفتار، سخن، کلام، گفته نیز یاد شده است، برای نخستین بار توسط زلیک هریس( ۱۹۵۲ )زبان شناس نامی، در مقاله­ای با عنوان “تحلیل­گفتمان” بکار برده شد. پس از آن کم کم انگاره گفتمان به حوزه هایی از علوم انسانی، نظیر علوم اجتماعی، علوم سیاسی، فلسفه و روانشناسی اجتماعی، زبان­شناسی نوین، ادبیات و… تسری یافت. تعاقب آن تعریف و تبیین نظریه گفتمان با ابهامات و اغتشاشات مفهومی فراوانی روبرو گردید. صرف نظر از ریشه ­های تاریخی این مفهوم که می­توان آن را تا متون کلاسیک یونان دنبال کرد، تعریف جدید از آن، نزد اندیشمندان متعدد به مدلول­های متنوعی رجوع می­دهد؛ به طوری که هر یک از این افراد مفهوم خاص خود را در این واژه برجسته کرده و به آن پرداخته­اند. گفتگو[۲] شرط مقدماتی هر گفتمان به شمار، می­رود :هر نوع گفتار، کلام یا نوشتار، جریانی اجتماعی محسوب می­شوند؛ به عبارت دیگر، دارای سرشت، ماهیت و ساختار اجتماعی هستند. گفتمان­ها حسب مکان و زمان تفاوت می­ کنند. در هر کشور گفتمان­های متفاوت وجود دارد، علاوه بر آن در داخل هر کشور نیز گفتمان­ها با هم تفاوت دارند. گفتمان­ها با توجه به انواع نهادها و زمینه ­های اجتماعی متفاوتی که در آنها شکل می­گیرند و نیز با توجه به موقعیت، جایگاه و شان افراد و کارگزاران سخنگو، مولف و نویسنده و یا مخاطبین آنان فرق می­ کنند. بنابراین، زمینه و بستر گفتمان­، جریانی همگن­، واحد و یک دست نیست. می­توان گفتمان را پدیده، مقوله یا جریانی اجتماعی دانست و به قولی : گفتمان، جریان و بستری است که دارای زمینه­ای اجتماعی است. اظهارات و مطالب بیان شده، گزاره­ها [۳] ­و قضایای[۴] مطرح شده، کلمات و عبارات مورد استفاده و معانی آنها جملگی بستگی به این نکته دارند که احکام و مطالب بیان شده، گزاره­های ایجابی و سلبی، قضایای مفروض و… کی؟ کجا؟ چگونه؟ توسط چه کسی؟ یا علیه چه چیزی یا چه کسی؟ با چه انگیزه و قصدی طرح و صورت­بندی می­گردند. به اختصار می­توان اظهار داشت که گفتمان، ساخت زبان در مراحلی بالاتر و فراتر از جمله و معانی واژه­ های آن را هدف قرار می­دهد. حتی می­توان میان مفهوم لوگوس مورد توجه هراکلیتوس و گفتمان رابطه­ای این همانی برقرار ساخت. پیوند میان زبان و فکر از دیرباز در اصطلاح حیوان ناطق تلخیص شده است. اگرچه تحلیل­گفتمان[۵] ­در آغاز وامدار زبان­شناسی بود با این حال از آن عبور می­ کند و حوزه های متنوعی را در بر می­گیرد. تحلیل­گفتمان لزوما حوزه­ای بینارشته­ای و چندرشته­ای است و کار تفسیر روابط پیچیده بین نوشتار، گفتار، شناخت اجتماعی، قدرت، جامعه و فرهنگ را بر عهده دارد. ون دایک غالبا این تعریف را از گفتمان مفروض داشته است که گفتمان هم ژانر خاصی از کاربرد زبان است و هم اینکه صورتی خاص از تعامل اجتماعی، یا یک رویداد ارتباطی کامل در یک موقعیت اجتماعی است. فوکو در تعریف گفتمان­ها به مثابه اعمال شیوه ­های کنش بشرگفتمان را عرصه ­ای می­داندکه در آن پراکندگی فاعل شناسا و گسست آن از خودش مشخص می­ شود.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
در این پژوهش از روش تحلیل­گفتمانی لاکلائو و موفه استفاده خواهد شد. این دو در تحلیل­گفتمان خود یک روش کاربردی تر نسبت به سایر گفتمان­ها ارائه کرده ­اند و توانسته ­اند با ترکیب مفهوم گفتمان فوکو با دیدگاه ­های سوسور، دریدا، لاکان، گرامشی و حتی آلتوسر نظریه گفتمان فوکو را کاربردی سازند. «آنچه تحلیل­گفتمان لاکلائو و موفه را از سایر نظریه­ های گفتمانی متمایز می­ کند، تسری گفتمان از حوزه فرهنگ و فلسفه به جامعه و سیاست است» (حسینی زاده، ۱۹۸۳:۱۹۴). همانطور که گفته شد، از نظر لاکلائو و موفه، بر خلاف سایر روش­های تحلیل­گفتمانی مانند تحلیل­گفتمان انتقادی همه چیز در گفتمان خلاصه می­ شود. همین امر رهیافت­های روش­شناختی و نظری متفاوتی با سایرین ایجاد می­ کند. تحلیل­گفتمان انتقادی که تحلیل­گفتمان را به مثابه نقد ایدئولوژی به کار می­برد (نک: فرکلاف، ۱۳۷۹ و ون دایک ۱۳۸۲) فرکلاف معتقد است هنوز هم واقعیتی عینی در خارج وجود دارد و این ایدئولوژی است که باعث مخدوش شدن این امر عینی شده است. از این رو وظیفه گفتمان کاوی بر ملا ساختن ایدئولوژی و دستیابی به معنای راستین است. رهیافت اسطوره­شناسی بارت را نیز می­توان در همین راستا درک کرد. اما در نظریه گفتمان لاکلائو و موفه اینکه یک صورت­بندی گفتمانی چه معناهایی در خود دارد و اینکه معنای واقعی آن چیست، چندان حائز اهمیت نیست، بلکه رویه­ های شکل­ گیری و صورت­بندی معنا است که اهمیت دارد. از این لحاظ تحلیل­گفتمان را می­توان مشابه با تبارشناسی در نظر گرفت.
به هر حال روش تحلیل­گفتمان لاکلائو و موفه را باید در بستر تفکرات پست مدرنیستی درک کرد. روش­های پست­مدرن همچون خود پست­مدرن دارای صورت­بندی خاصی نیست و تنها شاید بتوان منطق و یا منطقه­های مشترکی میان آنان یافت. تاجیک در ارتباط با این خصیصه پسامدرنیته در مقدمه ترجمه کتاب “پسامدرنیته” می­نویسد:
«پسامدرنیسم، یک “گفتمان” یا بهتر بگوییم، مجمع الجزایری از خرده گفتمان­ها و پادگفتمان­هایی است که جغرافیای مشترک آنان در خصیصه گفتمانی بودن آنان (به معنای اخص کلمه) نهفته است. مراد از خصیصه­های گفتمانی، شناسه­هایی همچون “سیال بودن”، “مخالفت با انسداد و تصلب”، “محلی بودن”، “عارضی بودن”، “تکثر”، “هم­نشینی حاشیه و متن یا خودی و دگر”، “مخالف با تقلیل، تخفیف و جوهرگرایی”، “مخالفت با جزمیت و قدسیت”، “تعیین چند جانبه”، “مخالفت با حقیقت محوری” و … است» (لاین، ۹:۱۳۸۱).
به هر صورت پست مدرنیته روش­شناسی، شناخت­شناسی و روش­شناسی متفاوت و گاه متضادی با مدرنیته ارائه کرد و از دیدگاه ­های عینی به سمت رویکردهایی تفسیری تر پیش رفت. در جدول زیر که از فصل هفتم کتاب کالین­های انتخاب شده است، به خوبی می­توان این تمایز را مشاهده کرد.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت zusa.ir مراجعه نمایید.

هستی شناسی شناخت شناسی روش شناسی
در بیرون چه چیزی برای شناختن وجود دارد؟ چه شناختی(امیدوار باشیم) درباره آن بدست آوریم؟ چگونه می­توانیم به آن شناخت دست یابیم؟

هستی شناسی تفاوت:

دنیا به صورت متفاوت تجربه می شود

این تجارب از لحاظ فرهنگی و زمانی خاص هستند.

این تجارب واحد و بی­همتا هستند.

آنها با فرایندهای عام پیوند ندارند و نمودهای آن هم نیستند

تردید گرایی شناخت شناسانه:

مواضع متفاوت فاعل شناسا، ادعاهای شناختی متفاوتی را شکل می دهند.

شناخت دیدگاه مبناست و دیدگاه ­های متفاوت قیاس ناپذیرند.

ادعاهای حقیقت گویی را نمی­توان به صورت تجربی ارزیابی کرد.

پافشاری بر ادعای حقیقت گویی، تعصب­آمیز، ماهیتا تمامیت خواه است.

روش شناسی واسازانه:

تردید گرایی روش شناسانه مانع از ادعاهای حقیقت گویی گزاف می شود.

دیدگاه های مدرنیستی همچنان فرض می­ کنند که در دسترسی به واقعیت جایگاهی ممتاز دارند؛ فرض دفاع ناپذیر و دارای آثار بالقوه دیکتاتوری.

فنون واسازانه می­توانند چنین فرارورایت­های خطرناکی را از طریق جلب کردن توجه به “دیگرهای” به حاشیه رانده شده، دچار اختلال و فروپاشی کنند.

جدول شماره (۱) هستی شناسی، شناخت شناسی و روش شناسی پست مدرنیسم (های، ۱۳۸۵)
نظریه گفتمان ارنستو لاکلائو و شنتال موفه، در کتاب هژمونی و راهبرد سوسیالیستی: به سوی سیاست رادیکال دموکراسی شکل گرفت و در واقع بسط نظریه گفتمان فوکو در حوزه فلسفه سیاسی-اجتماعی است(سلطانی، ۱۳۸۳). از نظر لاکلائو و موفه، هر عمل و پدیده­ای برای معنادار شدن باید گفتمانی باشد. فعالیت­ها و پدیده ­ها وقتی قابل فهم می­شوند که در قالب گفتمانی خاص قرار گیرند. هیچ چیزی به خودی خود دارای هویت نیست، بلکه هویتش را از گفتمانی که در آن قرار گرفته است کسب می­ کند. در ادامه برای روشن شدن بحث، مفاهیم بنیادین نظریات لاکلائو و موفه و از دل آن مفاهیمی که در تحلیل فیلم­های حاتمی­کیا به ما یاری رسانده برشمرده می­شوند.

۲-۳- مفاهیم بنیادی نظریه گفتمان لاکلائو و موفه :

۱- گفتمان: صورتبندی مجموعه ­ای از کدها، اشیاء، افراد و… هستند که پیرامون یک دال کلیدی جایابی شده و هویت خویش را دربرابر مجموع­های از غیریت­ها بدست می­آورند.
۲- مفصل بندی[۶] : هر عملی که میان عناصر پراکنده ارتباط برقرار کند، به نحوی که هویت و معنای این عناصر در نتیجه این عمل اصلاح و تعدیل شود.
۳- دال مرکزی[۷] : دال مرکزی نشانه­ای است که سایر نشانه­ها در اطراف آن نظم می­گیرند. هسته مرکزی منظومه گفتمانی را دال مرکزی تشکیل می­دهد و جاذبه این هسته، سایر نشانه­ها را جذب می­ کند. همه نشانه­ های مفصل­بندی شده در یک گفتمان از ارزش برابر برخوردار نیست و به انواع گوناگونی تقسیم می­شوند. مهم ترین این نشانه­ها “دال مرکزی” است. دال مرکزی نشانه ممتازی است که نشانه­ های دیگر حول آن انسجام می­یابد .این دال، دالهای دیگر را حمایت می­ کند و آنها را در قلمرو جاذبه معنایی خود نگه می­دارد. مثلا آزادی در لیبرالیسم یک دال مرکزی محسوب می­ شود و مفاهیمی چون دولت، فرد و برابری در سایه این دال مرکزی و با توجه به آن معنا پیدا می­ کند.
۴- عناصر یا دال­های شناور[۸] :
عناصر[۹] دال­ها و نشانه­ هایی که معنای آنها هنوز تثبیت نشده است و گفتمان­های مختلف سعی در معنادهی به آنها دارند. عناصر، نشانه­ هایی هستند که در حوزه گفتمان گویی قرار دارند و دارای چندگانگی معنایی هستند.گفتمان­های مختلف هر کدام در تلا شند تا این عناصر را در درون نظام معنایی خود تبدیل به وقته نمایند. در این حالت نوعی انسداد در معنای نشانه حاصل می­ شود و مانع از نوسانات معنایی آن می­ شود اما این انسداد و انجماد به هیچ وجه دائمی نبوده و انتقال از حالت عنصر به وقته هیچ­گاه کاملا صورت نمی­پذیرد و بدین ترتیب گفتما­ن­ها هیچ­گاه صددرصد تثبیت نمی­شوند به گونه­ ای که امکان هرگونه تغییر و دگرگونی معنایی تحتِ تاثیر چندگانگی معنایی حوزه گفتمان­گویی از آنها سلب شود. این ویژگی نشانه­ها موجب می­ شود که به آنها دال شناور گفته شود. به صورت خلاصه اینکه گفتمان­ها تلاش می­ کنند تا از طریق تبدیل عناصر به وقته­ها و تقلیل معانی متعدد یک نشانه به یک معنا و ایجاد نوعی انسداد در معنای نشانه، ابهام معنایی را برطرف سازند. اما این عمل به طور کامل امکا نپذیر نیست و معنا به طور صددرصد تثبیت نمی­ شود زیرا احتمالات معنایی که در حوزه گفتمان گویی وجود دارند همواره ثبات معنا در گفتمان مورد نظر را تهدید می­ کنند. از این­رو همه وقته­ها به طور بالقوه، بصورت چند معنا باقی می­مانند و همیشه این احتمال وجود دارد که هر کدام از معانی دیگر، وارد نظم گفتمانی شود. در واقع انسدادو بستگی در معنای یک نشانه عملی موقتی است و زمینه برای برجسته­سازی معانی دیگر یک نشانه به وسیله گفتمان­های دیگر همواره مهیا است. گفتمان­ها همواره در حال رقابت برای تثبیت معنا هستند، گفتمان­ها همواره در تقابل با حوزه خارج از خود قرار دارند همواره این احتمال وجود داردکه شیوه تثبیت معنای نشانه­ها در یک گفتمان به وسیله شیوه ­های دیگر تثبیت معنا در گفتمان­های دیگر به چالش کشیده شود.
۵- حوزه گفتمان گویی[۱۰] :
حوزه گفتما ن­گویی، محفظه­ای از معانی اضافه و بالقوه در بیرون از منظومه گفتمان خاص که توسط آن طرد شده ­اند و مواد خامی برای مفصل­بندی­های جدید محسوب می­شوند. هر دال معانی متعددی می ­تواند داشته باشد و هر گفتمان با تثبیت یک معنا، معناهای بالقوه زیادی را طرد می­ کند. این معانی همچنان موجودند و امکان ظهور در گفتمانی دیگر و شرایطی دیگر را دارند. حوزه گفتمان گویی در واقع معانی است که از یک حوزه گفتمان سر ریز، و وارد آن می­شوند، یعنی معانی­ای که یک نشانه در گفتمان دیگری دارد یا داشته است ولی از گفتمان مورد نظر و غالب حذف می­ شود تا یکدستی معنایی در آن گفتمان حاصل شود. بنابراین هر چیزی که از یک گفتمان حذف می­ شود و یا خارج از آن است، درحوزه گفتمان گویی قرار می­گیرند.
۶- هژمونی[۱۱] :
هژمونی به معنای سلطه و اقتدار است و یک گفتمان زمانی هژمونیک می­ شود که توانسته باشد، تمام دال­های شناور را در اطراف دال مرکزی هماهنگ و منسجم نماید. و نیز نظام معنایی خود را در اذهان سوژه­ها انسانها هرچند به صورت موقت تثبیت کرده باشد.
“هژمونی” یک گفتمان مبتنی بر انسجام معنایی دال­های دیگر حول دال مرکزی است. درصورتی که یک گفتمان موفق شود با اتکا بر دال مرکزی خود، مدلولهای مد نظر خود را به دال­های گفتمانش نزدیک کند، یا به عبارت دیگر، نظام معنایی مطلوب خویش را در ذهنیت جمعی اجتماع هر چند به طور موقت تثبیت نماید و رضایت عمومی را جلب کند، آن گفتمان “هژمونیک” می­ شود. اما در صورتی که گفتمان رقیب بتواند به کمک سازوکارهای مختلف، این نظام معنایی را شالوده­شکنی کند و ساختارهای معنایی شکل گرفته در ذهنیت جمعی مردم را درهم بریزد، آنگاه این گفتمان هژمونی­اش را از دست می­دهد. بنابراین، موفقیت گروه­های سیاسی به توانایی­شان برای تولید معنا بستگی دارد.
۷ – سوژه یا فردیت و عاملیت: این مفهوم از مفاهیم کلیدی نظریه “گفتمان” است.”سوژه” همواره در میان گفتمان­های مختلف در پی یافتن خویش است. سوژه خود را به واسطه یک چیز خارجی می­شناسد و این چیز در نظریه “گفتمان” همان “موقعیت­های سوژه” است که گفتمان­ها آن را فراهم می­آورند. دغدغه اصلی نظریه گفتمانی آن است که چگونه مردم در جوامع، خود را می­فهمند و عمل می­ کنند. به نظر آلتوسر، این امر توسط رفتارهای ایدئولوژیک ساخته می­ شود. اما نظریه “گفتمان” بر آن است که سوژه­ها در شرایطی خاص ) واگرایی گفتمان­ها ( می­توانند از طریق مفصل­بندی و تعیین هویت با گفتمان­های فرعی، هویت­ها و معانی اجتماعی خود را بازسازی نمایند.
۸ _گفتمان عینیت یافته یا گفتمان رسوب کرده[۱۲] :گفتمان رسوب کرده به گفتمان­هایی گفته می­ شود که با برجسته سازی خود و طرد “غیر”، موقعیت خود را در اذهان سوژه­ها تا آنجا تثبیت کرده که صورت طبیعی به خود گرفته و هرگونه انتقاد و یا براندازی آن غیر ممکن تلقی می شود. گفتمان های غالب هرچه در سرکوب و طرد رقیب بیشتر موفق باشد، بیشتر به صورت طبیعی جلوه می­ کند. زیرا ریشه ­های شکل­ گیری گفتمان به فراموشی سپرده می­ شود و وضع موجود به یک وضع کاملا طبیعی نمایانده می­ شود.

فصل سوم

روش پژوهش

۳-۱- روش تحقیق: