ماستن و رید (۲۰۰۲) درخصوص تاب‌آوری به توصیف مدل‌های مفهومی پرداخته‌اند که شامل مدل‌های متمرکز بر متغیّر و مدل‌های متمرکز بر شخص می‌باشد. مدل‌های متمرکز بر متغیّر شامل مدل‌های جمع‌پذیری[۱۲۳] ، تعاملی[۱۲۴] و غیرمستقیم[۱۲۵] می‌باشند.
در مدل جمع‌پذیر که ساده‌ترین مدل نیز هست، تأثیرات تراکمی عوامل خطرزا، دارایی‌ها و عوامل دو قطبی خطرزا ـ دارایی‌ها در رابطه با یک پیامد مثبت مورد آزمون قرار می‌گیرند. طبق این مدل نسبت به اینکه یک فرد در زندگی چقدر درست عمل می‌کند یا معیار مورد‌نظر را دارا می‌گردد، دارایی‌ها و خطرزاها نقش‌های مستقلّی را بر عهده می‌گیرند. این مدل دو نوع اثرات تعاملی را توضیح می‌دهد. یکی اینکه در فرد یا محیط یک ویژگی پایدار وجود دارد که آمادگی فرد را برای رویارویی با موقعیّت تهدیدکننده، افزایش یا کاهش می‌دهد. برای نمونه، نوع خلق‌وخوی افراد آن ها را آماده می‌کند تا به یک موقعیّت تهدیدکننده با استرس و هیجان منفی کمتر یا بیشتری واکنش نشان دهند. تعدیل‌کننده‌ی نوع دوّم، سیستم محافظتی است که به وسیله‌ی تهدید فعّال شده است. مانند کیسه‌ی هوایی که در اتومبیل به کار گرفته می‌شود. محافظت والدین از کودکان در زمان تجربه‌ی شرایط ناگوار را می‌توان به عوامل محافظت فعّال‌شده به وسیله‌ی خطر در نظر گرفت (ماستن و رید، ۲۰۰۲).
مدل غیرمستقیم تاب‌آوری، پدیده‌ی اثرات میانجی را نشان می‌دهد که طیّ آن تأثیر نیرومند بر پیامد به وسیله‌ی خطرات یا منافع متأثّر می‌شود. نوع دیگر مدل غیرمستقیم شامل اثر نامشهود پیش‌گیری کامل است. وقتی که یک عامل پیش‌گیرانه‌ی نیرومند از رخداد شرایط خطرزا پیش‌گیری می‌کند، برای نمونه اگر تولّد زودرس به وسیله‌ی مراقبت والدینی خوب پیش‌گیری شود، پس خطرات همراه با آن به کلّی برطرف خواهد شد (ماستن و رید، ۲۰۰۲).
مدل‌های متمرکز بر شخص که تأکید اصلی‌شان بر شخصیّت تاب‌آور است شامل مطالعات موردی، گروه‌های تاب‌آور و مدل تمام تشخیصی[۱۲۶] می‌باشند. رویکرد موردی همان‌گونه که از نامش پیداست تاب‌آوری را ویژه‌ی افرادی خاص می‌داند که به مقدار زیادی در ادبیّات تاب‌آوری دیده می‌شود (ماستن و رید، ۲۰۰۲).
برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
مدل فرایند تاب‌آوری
گروهی از پژوهشگران به جای تأکید بر شناسایی عوامل محافظتی در محیط یا فرد، بر فرایندهای تاب‌آوری تمرکز کرده‌اند. در این‌باره به عنوان گام نخست در شناخت مفهوم فرایند تاب‌آوری، ریچاردسون، نایگر، جنسون و کامپفر(۱۹۹۰) مدل فرایند تاب‌آوری را مطرح ساختند. به موجب این مدل با توجّه به فرایندهای انسجام مجدّد محیطی، سطوح گوناگون انسجام مجدّد می‌تواند رخ دهد که عبارتند از:
انسجام مجدّد تاب‌آورانه[۱۲۷]، که تجربه‌ی بینش و رشد از طریق از هم گسیختگی است. این فرایند به شناسایی و تقویّت حالات تاب‌آوری می انجامد.
انسجام مجدّد تعادلی[۱۲۸]، یا وضعیّتی مشابه پیش از استرسور؛ به سخن دیگر تلاش برای برگشت به تعادل زیستی ـ روانی ـ اجتماعی را منعکس می‌سازد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
انسجام مجدّد ناسازگارانه[۱۲۹] ، وقتی پدید می‌آید که فرد به مواد، رفتارهای تخریبی یا دیگر ابزارها برای چیرگی بر فوریّت‌های زندگی پناه می‌برد.
انسجام مجدّد ناکارآمد[۱۳۰] ، که یک کاهش عمده در انسجام مجدّد است و بدین معناست که افراد به دلیل فشار فوریّت‌های زندگی، انگیزه و امید خود را از دست می‌دهند (ریچاردسون، نایگر، جنسون و کامپفر، ۱۹۹۰).
چارچوب تاب‌آوری کامپفر
چارچوب تاب‌آوری کامپفر(۱۹۹۹)، یک مدل تبادلی تاب‌آوری است، و شامل هم سازه‌ی فرایند و هم سازه‌ی پیامد است. این مدل شبیه مدل ریچاردسون و همکاران (۱۹۹۰) است، کمتر بر چرخه‌ی تخریب نسبت به انسجام مجدّد تأکید دارد. تا اندازه‌ای بر ماهیّت تعاملی محتوای محیطی و تاب‌آوری درونی (فرایندهای تبدیلی محیطی ـ شخصی)، و عوامل تاب‌آوری درونی و پیامدهای انسجام مجدّد (فرایندهای تاب‌آوری) گرایش یافته است. فرایندهای تاب‌آوری شامل فرایندهای منحصربه‌فرد کنار‌آمدن است که از طریق مواجهه‌های قبلی خود با چالش و استرسورها آموخته شده‌اند. مطابق چارچوب تاب‌آوری کامپفر (۱۹۹۹)، والدین یا سرپرست‌ها باید از فرایندهای اجتماعی‌شدن برای ارتقاء ویژگی‌های تاب‌آورانه‌ی فرزندانشان در پنج حوزه‌ی تاب‌آوری استفاده کنند:
انگیزشی/ معنوی؛ حمایت از رشد استعدادها، منحصربه‌فرد بودن، هدف‌گرایی، ثبات قدم و پشتکار، منبع کنترل درونی و داشتن معنی و هدف در زندگی.
شناختی؛ مهیّا‌نمودن فرصت‌های آموختن دانش و مهارت‌های تحصیلی، حمایت از رشد عزّت‌نفس.
رفتاری؛ سرمشق دهی؛ مربّی‌گری و تقویّت صلاحیّت‌های رفتاری.
هیجانی؛ انعکاس احساسات، سرمشق‌دهی، تقویّت مدیریّت هیجان‌ها.
فیزیکی؛ آموزش و تقویّت بهداشت جسمی خوب و گزینه‌های سالم (سلیمی‌بجستانی، ۱۳۸۸؛ به نقل از برجی پور، ۱۳۸۹).
سلیگمن (۲۰۰۴؛ به نقل از کردمیرزا نیکوزاده، ۱۳۸۸) در تطبیق این عوامل با توانمندی‌ها و فضایل منش که در روان‌شناسی مثبت‌نگر بر آن ها تأکید دارند، این‌گونه نتیجه‌گیری می‌کند:
مجموعه‌ی متغیّرهای عامل اوّل تاب‌آوری با متغیّرهای معنویّت، تمامیّت، امید و پایه‌ای مرتبط است. مجموعه‌ی متغیّرهای عامل دوّم تاب‌آوری با متغیّرهای امید، بی‌طرفی، چشم‌انداز، پذیرا ـ اندیشمندانه، و خلّاقیّت در ارتباط است. مجموعه‌ی متغیّرهای عامل سوّم و چهارم تاب‌آوری با متغیّرهای خلّاقیّت، هوش هیجانی، خودگردانی، احتیاط، سرزندگی و شوخ‌طبعی در ارتباط است. مجموعه‌ی متغیّرهای عامل پنجم تاب‌آوری با متغیّرهای سرزندگی و پایداری مرتبط هستند (پویا، ۱۳۸۹؛ به نقل از برجی پور، ۱۳۸۹).
تصویر توضیحی برای هوش هیجانی
مفاهیم مشابه تاب‌آوری
سخت‌رویی، کلیدی برای تاب‌آوری
سخت‌رویی[۱۳۱] یکی از ویژگی‌های شخصیّتی است که به عنوان عاملی برای ارتقای سلامتی تلقّی می‌شود. کوباسا[۱۳۲] (۱۹۷۹) سخت‌رویی را ترکیبی از باورها در مورد خود و جهان می‌داند که فرد را در برابر فشارهای بیرونی و درونی مصون نگه می‌دارد. در واقع این ویژگی، توانایی پردازش مناسب محرّک‌های درونی و بیرونی است. مفهوم سخت‌رویی را نباید صرفاّ در نیروهای خاص برای تحمّل فشارهای روانی خلاصه کرد بلکه وجود این سازه فرد را در شرایط دشوار به پیش می‌راند و او را یاری می‌کند که وقایع تهدیدآمیز را با موفّقیّت بیشتری پشت سر گذارد. سخت‌رویی توانایی درک درست شرایط پیرامون و قابلیّت تصمیم‌گیری مطلوب در مورد خویشتن است (کوباسا و مدی[۱۳۳] ، ۱۹۷۷).
مؤلّفه‌های سخت‌رویی
کوباسا (۱۹۸۲) سخت‌رویی را ترکیبی از باورها در مورد خویشتن و جهان تعریف می‌کند که از سه مؤلّفه‌ی کنترل[۱۳۴] ، تعهّد[۱۳۵] و مبارزه‌جویی[۱۳۶] تشکیل شده است.
کنترل
افرادی که در بازخورد کنترل قوی هستند، معتقد‌ند که قادر به کنترل و یا تأثیرگذاری بر روی حوادث‌اند. شخصیّتی که میزان کنترل بالایی دارد، به کنترل و توانایی تعیین جهت سرنوشت و آینده‌ی خود اعتقاد دارد. این افراد قادر به نفوذ و تأثیرگذاری بر روی حوادث مختلف زندگی هستند. آن ها با بهره گرفتن از دانش، مهارت و قدرت انتخاب می‌توانند رویدادهای زندگی را پیش‌بینی و کنترل کنند و بر این اساس در مواجهه با مشکلات بیشتر، به مسئولیّت خود تکیّه و تأکید می‌کنند تا بر مسئولیّت دیگران (مدی، کاهن[۱۳۷] و مدی، ۱۹۹۸).
تعهّد
