۴-۱-۲- سحر و ساحری و شیوه های رایج آن ۵۶
۴-۱-۳- علوم غریبه ۵۷
۴-۱-۳-۱- طلسم ۵۸
۴-۱-۳-۲- کیمیا ۵۹
۴-۱-۴- ماه های فارسی ۵۹
۴-۱-۵- نام روزهای فرس ۶۵
۴-۱-۶- روزهای هفته ۷۲
۴-۱-۷- عناصر اربعه و باورهای مربوط به آن ۷۴
۴-۱-۸- عدد هفت و اعتقادات مربوط به آن ۷۹
۴-۱-۹- نجوم و باورهای نجومی ۸۱
۴-۱-۹-۱- علم نجوم از نظر مسعود سعد ۸۱
۴-۱-۹-۲- بروج ۹۴
۴-۱-۹-۳- ستارگان و حالات آنها ۹۹
۴-۱-۱۰- زمین و باورهای مربوط به آن ۱۰۵
۴-۱-۱۱- باورهای دینی و مذهبی ۱۰۵
۴-۱-۱۲- باورهای اسطوره ای ۱۱۱
۴-۱-۱۳- باغ ها و گیاهان ۱۱۳
۴-۱-۱۴- حیوانات ۱۱۹
۴-۱-۱۵- بزرگان و اساطیر ۱۲۷
۴-۱-۱۷- بهشت و مرتبه های آن ۱۳۹
۴-۱-۱۸- اعیاد و جشن ها ۱۴۵
۴-۱-۱۹- لباس و پوشاک ۱۴۷
فصل پنجم: نتیجه گیری
منابع ۱۵۵
چکیده
فرهنگ عامیانه بخشی از فرهنگ توده مردم است که تخیل، احساس، آرزو و اندیشه‌های گوناگون را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و دگرگونی معیارهای زیبا شناسی و اخلاقی هر دوره از زندگی یک قوم را آشکار می‌کند . علاقه روستائیان به حفظ سنت‌ها و اقتضای شیوه زندگی آنها با طبیعت باعث افزایش تخیل آنهاست .فرهنگ عامیانه و فولکلور مجموعه‌ای از دانش‌ها و باورها و رفتارها گروهی ما موازین علمی و منطقی جامعه انطباق ندارد و اجرای آنها برحسب عادت، تقلید و همچشمی و سرگرمی است. این دانش‌ها عبارتند از آداب و رسوم، تولد، مرگ، ازدواج، و نحوه زندگی، کشاورزی ، جشن ها، پیشگوئی ها، خرافات، طبایت‌ها، بازی‌ها، آوازها، قصه‌ها، و سایر آداب و اعتقادات که بیانگر چگونگی تفکر و نحوه زندگی مردم در طول اعصار مختلف است . مسعود سعد سلمان، شاعر بزرگ قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری، اگرچه عمده شهرتش به سبب سرودن حبسیه است اما قسمت اعظم دیوانش به فرهنگ عامه اختصاص دارد. او در اشعار عامیانه خود به عقاید و باورهای عامه زمان خود می‌پردازد. هدف از این پژوهش بررسی مصادیق فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد است که باورهای اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری و علل گرایش به این باورها اطلاعات با ارزشی به دست می آید.
کلید واژه: شعر، فرهنگ عامه، قصیده، مسعود سعد سلمان، سبک
فصل اول
مقدمه و کلیات
۱- کلیّات
۱-۱- مقدّمه
باورها و دانش عامیانه برخاسته از زندگی اجتماعی انسان است که پس از قرن ها، اگر چه بعضی از عناصر و یا ساختارشان دست خوش تغییراتی شده ولی هم چنان سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و تا امروز بر جای مانده است.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
فولکلور (Folklore) که‌ در زبان‌ فارسی‌ به‌ فرهنگ‌ مردم‌، فرهنگ‌ عامه‌، دانش‌ عوام‌، فرهنگ‌ توده‌ و… ترجمه‌ شده است‌، نخستین بار توسط‌ ویلیام‌ جان‌ تامز انگلیسی‌ (در سال‌ ۱۸۴۶میلادی‌) عنوان‌ شد. از نظر وی‌، این‌ واژه‌ ناظر بر پژوهش‌هایی‌ بود که‌ بایست در زمینه ی‌ عادات‌، آداب‌ و مشاهدات‌، خرافات‌ و ترانه‌هایی‌ که‌ ازدوره های قدیم‌ باقی‌ مانده‌اند، صورت‌ می‌گرفت‌. پذیرش‌ این‌ اصطلاح‌، با مقاومت‌هایی‌ در میان‌ پژوهشگران‌ همراه‌ بود. این‌ مقاومت‌ها بیش‌ از هر چیز، به‌ ابهام هایی‌ مربوط‌ می‌شد که‌ در خود این‌ اصطلاح‌ و نیز تعریف‌ تامز از آن‌ وجود داشت‌. با وجود چنین‌ مقاومت‌هایی‌، در زمانی‌ نه‌ چندان‌ زیاد، این‌ اصطلاح‌ در میان‌ اهل‌ علم‌ و نظر پذیرشی‌ جهانی‌ یافت.از فولکلور تعریف‌های‌ فراوانی‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ تعریف‌ها گاه‌ به‌ هم‌ بسیار نزدیکند و گاه‌ فاصله‌ای‌ نسبتاً دور از هم‌ دارند. مراجعه‌ به‌ دایره ‌المعارف‌های‌ مهم‌ جهان‌، گویای‌ چنین‌ اختلاف هایی‌ است‌. در فرهنگ‌های‌ تخصصی‌ نیز با چنین‌ اختلاف هایی‌ رو به رو می‌شویم‌. مثلاً در یکی‌ از فرهنگ‌های‌ تخصصی‌، به‌ نام‌ «فرهنگ‌ استاندارد فولکلور، اسطوره‌شناسی‌ و افسانه‌»، نزدیک به بیست‌ و یک‌ تعریف‌ از اصطلاح‌ فولکلور ارایه‌ شده‌ است‌.( پراپ‌، ۱۳۷۱:۶) این‌ اختلاف ها‌ بیش‌ از هر چیز به‌ استنباط‌های‌ متفاوتی‌ مربوط‌ می‌شود که‌ نسبت‌ به‌ دو بخش این‌ اصطلاح‌، یعنی‌ Folk و Lore در میان‌ پژوهشگران‌ وجود دارد. در حقیقت‌، مفهوم‌ این‌ اصطلاح‌ ارتباطی‌ مستقیم‌ با تعریفی‌ دارد که‌ از Folk (مردم‌ یا عامه‌) و Lore (فرهنگ‌) صورت‌ می‌گیرد. مثلاً در یکی‌ از فرهنگ‌های‌ ادبی‌ که‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ منتشر شده‌ Folk به‌ مهفوم‌ «عامیانه‌» در نظر گرفته‌ شده‌ و با توجه‌ به‌ این‌ استنباط‌ درباره Folk Literature که‌ جزیی‌ از فرهنگ‌ عامه‌ بوده‌، چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامه‌ در میان‌ جوامعی‌ که‌ اکثریت‌ مردم‌ آن‌ قادر به‌ خواندن‌ و نوشتن‌ نیستند، رواج‌ دارد». در یکی‌ دیگر از فرهنگ‌های‌ فارسی‌، اصطلاح های‌ Folk Lore و Folk-Literature ، به‌ یک‌ مفهوم‌ در نظر گرفته‌ شده‌ و در ذیل‌ آن‌ ها چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامه ادبیات‌ توده‌ یا فرهنگ‌ عوام‌ یا فولکلور در مقابل‌ ادبیات‌ رسمی‌ است‌ که‌ مخلوق‌ ذهن‌ مردم‌ باسواد و تحصیل‌ کرده‌ است‌ و مجموعه‌ای‌ است‌ از ترانه‌ها و قصه‌های‌ عامیانه‌، نمایش‌نامه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، سحر و جادو و طب‌ عامیانه‌ که‌ در میان‌ مردم‌ ابتدایی‌ و بی‌سواد رواج‌ دارد» (پناهی سمنانی، ۱۳۷۶: ۲۲)
بر اساس‌ این‌ استنباط‌ها‌ و تعریف ها‌، جامعه هایی‌ که‌ اکثریت‌ مردم‌ آن‌ ها قادر ب
ه‌ نوشتن‌ و خواندن‌ باشند، فاقد فولکلور هستند. بر اساس‌ این‌ تعریف ها‌، همچنین‌ می‌توان‌ گفت‌ در جوامعی‌ نیز که‌ سواد خواندن‌ و نوشتن‌ عمومیت‌ پیدا نکرده‌ است‌، آن‌ گروه‌هایی‌ که‌ از نعمت‌ سواد برخوردارند، دارای فولکلور نیستند.چنین‌ تعریف‌هایی‌ محدود به‌ زبان‌ فارسی‌ نیست‌، بلکه‌ در میان‌ اروپاییان‌ نیز می‌توان‌ به‌ چنین‌ تعریف‌هایی‌ برخورد کرد.بر خلاف‌ تعریف های بالا که‌ بر پایه ی تعریفی‌ محدود از واژه‌ Folk قرار دارد، امروزه‌ فولکلورشناسان‌ در میان‌ جوامع‌ صنعتی‌ و پیشرفته‌ نیز گونه‌های‌ (ژانرهای) گوناگونی‌ از ادبیات‌ عامه‌ را مورد شناسایی‌ و پژوهش‌ قرار می‌دهند. مثلاً در میان‌ کارگران‌ جوامع‌ صنعتی‌ یا حتی‌ در میان‌ تحصیل‌کردگان‌ هر ملت‌، لطیفه‌ها، هزلیات‌، مطایبات‌ و ترانه‌هایی‌ وجود دارد که‌ بی‌تردید در ردیف‌ فولکلور قرار دارند.در کنار این‌ استنباط ها که‌ مبتنی‌ بر درکی‌ محدود از «مردم‌» یا «عامه‌» (Folk) است‌، می‌توان‌ به‌ استنباط‌ها‌ و تعریف‌هایی‌ اشاره‌ کرد که‌ در تعریف‌ واژه «فرهنگ‌» (Lore) با هم‌ اختلاف‌ دارند. «عده‌ای‌ فقط‌ ادبیات‌ و هنر و سایر دستاوردهای‌ معنوی‌ را مترادف‌ فرهنگ‌ می‌دانند»(میرصادقی‌، ۱۳۷۷: ‌۲۳) و برخی‌ تعریفی‌ عام‌تر از آن‌ را مورد نظر قرار داده‌، مؤلفه‌های‌ مادی‌ جامعه‌ را نیز در ردیف‌ آن‌به شمار می‌آورند.
با وجود همه تفاوت‌هایی‌ که‌ در این‌ استنباط‌ها‌ و تعریف ها وجود دارد، تقریباً همه آن‌ ها روی‌ یک‌ موضوع‌ اتفاق‌ نظر دارند؛ یعنی‌ درباره شیوه انتقال‌ فولکلور براساس‌ این‌ وجه‌ مشترک‌، فولکلور به‌ آن‌ بخش‌ از دانش‌ و هنر گفته‌ می‌شود که‌ به‌ صورت‌ شفاهی‌ و زبان‌ به‌ زبان‌، از نسلی‌ به‌ نسل‌ دیگر منتقل‌ شود. این‌ وجه‌ مشترک‌، اگر چه‌ بیانگر بخشی‌ از واقعیت‌ است‌، به‌ خودی‌ خود نمی‌تواند تعریفی‌ دقیق‌ و جامع‌ باشد. زیرا بسیاری‌ از مواد و عناصر فولکلور را می‌توان‌ مثال‌ آوردکه‌ به‌ صورت‌ زبانی‌ و شفاهی‌ منتقل‌ نمی‌شوند. مثلاً شعرها، جمله‌ها و شبه‌ جمله‌هایی‌ که‌ روی‌ کامیون‌ها و تریلی‌ها نوشته‌ می‌شود، در ردیف‌ فولکلور قرار دارند. یادگاری‌هایی‌ که‌ بر در و دیوار نوشته‌ می‌شود، نوشته‌های‌ روی‌ سنگ‌ قبرها، دعاها، طلسم ها‌، قراردادها، خریدنامه‌ها و قول‌نامه‌های‌ سنتی‌، وصیت‌نامه‌ها و موارد دیگر همه‌ اجزای‌ مهمی‌ از فولکلور هستند که‌ فقط‌ از طریق‌ کتبی‌ حفظ‌ و منتقل‌ می‌شوند. همچنین‌ می‌توان‌ درباره هنر عوام‌ و به‌ ویژه‌ رقص‌، محدودیت‌ تعریف‌ بالا‌ را تعمیم‌ داد. رقص‌ فقط‌ از طریق‌ نگاه‌ کردن‌ و تمرین‌ و ممارست‌ کسب‌ می‌شود و نمی‌توان‌ گفت‌ که‌ از طریق‌ زبان‌ منتقل‌ می‌گردد. افزون‌ بر موارد بالا‌، می‌توان‌ به‌ دانش‌هایی‌ اشاره‌ کرد که‌ با وجود آن‌ که‌ به‌ صورت‌ شفاهی‌ از نسلی‌ به‌ نسل‌ دیگر منتقل‌ می‌شوند، اما در ردیف‌ فولکلور به شمار نمی‌روند.همان‌گونه‌ که‌ دکتر فریدون‌ وهمن‌، از پیشگامان‌ فولکلور علمی‌ در ایران‌، پیش‌ از سی‌ سال‌ پیش‌ گفته‌، به‌ جای‌ کوشش‌ در ارائه‌ تعریف‌ واحدی‌ از فولکلور، بهتر است‌ که‌ موضوع‌ها‌ و مقوله‌های‌ مورد پژوهش‌ فولکلور را مطرح‌ کنیم‌ و روی‌ آن‌ به‌ توافق‌ برسیم‌. به‌ عبارتی‌، عرصه فعالیت‌های‌ این‌ علم‌ را تعیین‌ کنیم‌ و درباره آن‌ به‌ نظری‌ واحد دست‌ یابیم‌.
پس از این آشنایی کلی با ادبیات عامیانه مردم ایران، ما در این پژوهش به جزییات بیش‌تر دانش عوام (فولکلور) مردم ایران خواهیم در دیوان مسعود سعد خواهیم پرداخت.
این تحقیق شامل پنج فصل می‌باشد، فصل اول که به کلیّات تحقیق اختصاص دارد، در فصل‌های بعدی به ترتیب به موارد زیر پرداخته شده است:
فصل دوم: معرفی و شرح آثار و احوالات مسعود سعد؛
فصل سوم: بیان مفاهیم و باورهای عامه و علل گرایش انسان به آن‌ ها؛
فصل چهارم: بیان مظاهر و مصادیق فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد؛ و
فصل پنجم: بیان نتیجه ی تحقیق
شیوه کار در این پایان نامه، بدین‌گونه است که ابتدا باورها و عقیده، آیین و رسوم اجتماعی بررسی می شود سپس بیت یا ابیاتی از «دیوان مسعود سعد» با مقدمه رشید یاسمی و به اهتمام پرویز بابایی گردآوری شده که به بیان سنت و باور اشاره شده است، آورده می شود.
۱-۲- بیان مسأله
گروهی از باورها ذهنی اند و صورت بندی ساختاری و انسجام آنها در ذهن و خیال بوده است، برخی بر اساس تجربیات، واقعیت ها و شواهد بیرونی شکل گرفته و برخی زمینه ساز علوم شده اند.
در دوران کهن، انسان همه باورها، چه حسی و چه شهودی را که سبب شگفتی، حیرت و ترس می شدند، به نیرویی مرموز نسبت می داد. «شناخت انسان محدود بود و هر جا که شناخت درست دست نمی داد، خیال بافیِ جادویی پیش می آمد. هنگامی که نیای ابتدایی ما، در برابر عاملی ناشناخته، احساس زبونی و نابودی می کرد، به وجود نیرویی مرموز و جادویی معتقد می شد» (سگال، ۱۳۵۱: ۱۶۴) «قبیله ابتدایی، تسلط روز افزونش را بر طبیعت ناشی از سعی و کوشش خود نمی دانست، بلکه آن را به حساب ارواح نیاکان و نیروهای طبیعت می گذاشت.» (همان: ۱۶۶) از این روی، انسان بر اساس نیاز و احساس شگفتی خود از جهان پیرامون، برای دنیای بیرونی و واقعی و رویاهای خویش، به پاسخ هایی دست یافت و به هستی خود معنا

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت fotka.ir مراجعه نمایید.
داد. (ولاهوس، ۱۳۵۷: ۱۸۸)
فرهنگ عامه (فولکلور) را بیشتر در بررسی توده‌های عامی مردم می‌جوید معمولاً در میان اقوام قدیمی بجز قبایل وحشی نمونه‌هایی از فولکلور یافت می‌شود. واژه فولکلور را برای اولین بار ویلیام تامز عتیقه‌شناس انگلیسی در مقاله‌ای که موضوع آن بحث دربارهٔ دانش عامیانه و آداب و رسوم سنتی بود بیان داشت این اصطلاح از نیم قرن پیش نیز در ایران و ادبیات آن راه یافته‌است و به‌تدریج این اصطلاح به‌معنی دانش عامیانه و دانستنی‌های توده مردم رواج یافت و «فرهنگ عامه»، «فرهنگ عامیانه»، «فرهنگ توده» و «فرهنگ مردم» نامیده شد
آنچه به عنوان فرهنگ مردم تلقی می‌شود، دقیقاً بیانگر زندگی توده مردم است. و بررسی و شناخت آن برای تدوین تاریخ و جامعه‌شناسی ما ضرورت کامل دارد. ارزش بخشیدن به فرهنگ مردم در واقع ارج نهادن به خود مردم است، به خاطر اینکه مردم از فرهنگشان جدا نیستند و این، فرهنگ است که آنها را می‌سازد و به آنها ارزش و اعتبار می‌بخشد.
مسعود بن سعد بن سلمان شاعر نامی نیمهٔ دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری قمری است. اصل او از همدان بوده و بین سالهای ۴۳۸ تا ۴۴۰ در لاهور زاده شده است. منصوب بودن در مشاغل دیوانی موجب دو بار و مجموعاً ۱۸سال زندانی شدن وی شد. بعد از رهایی از دومین دورهٔ اسارت به سمت کتابداری سلطان مسعود و بعد از او عضدالدوله شیرزاد بن مسعود و ملک ارسلان بن مسعود و بهرامشاه بن مسعود مشغول شد و تا زمان وفاتش در سال ۵۱۵ هجری قمری نزد ایشان تقرب داشت. دیوان وی مکرر به طبع رسیده و حدود ۱۶۰۰۰ بیت دارد. به غیر از دیوان فارسی، دو دیوان تازی و هندی را نیز به او نسبت داده‌اند. حبسیه‌های وی معروف است. قصایدش که اغلب در مدح سلاطین غزنوی است ساده و روان است و چنین می کند که به فلسفه و ریاضیات آشنا بوده‌است. در اشعارش برخی کلمات هندی دیده می‌شود. کمال‌الدین اسمعیل، معزی و ظهیرالدین نیشابوری از سبکش تقلید کرده‌اند. سنایی او را در شعر «پیشوای کیهان» و رشیدی «تاج شاعران» دانسته‌اند.
۱-۳- سوالات تحقیق:

فرهنگ عامه چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

مصادیق فرهنگ عامه در آثار هنری (شعری) مسعود سعد، شامل چه مواردیست؟

تا چه میزان می‌توان با استخراج فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد به اوضاع اجتماعی و فرهنگی دوره معاصر وی پی برد؟

۱-۴- اهداف و ضرورت‌های اجرایی تحقیق:
۱-۱-۴- اهداف علمی:
تجزیه و تحلیل آثار ادبی از چشم‌اندازهای گوناگون اطلاعات بسیاری را به پژوهشگران و محققین ارائه می‌دهد. این پژوهش نیز با بررسی مصادیق فرهنگ عامه در آثار این شاعر بزرگ، باورهای رایج آن دوره و علل گرایش مردم آن عصر را به این باورها می‌شناساند.
۲-۱-۴- اهداف کاربردی:
الف) تبیین باورها و اعتقادات و آداب و رسوم خرافات و قصه‌ها و امثال
ب) معرفی فرهنگ عامه عصر مسعود سعد به علاقه مندان
۳-۱-۴- ضرورت‌های خاص انجام تحقیق:
آگاهی بیشتر نسل جدید از فرهنگ عامه و ایجاد علاقه در آن‌ ها برای حفظ آداب و رسوم و سنن پسندیده و ترک و دوری از موارد خرافی احتمالی
۱-۵- پیشینه تحقیق
در زمینه فرهنگ عامه به طور مطلق و همچنین بررسی آن در اشعار شاعران نام آوری چون مولوی، سنایی، حافظ، سعدی، فردوسی، خاقانی و … تحقیقات متعددی به صورت کتاب و پایان‌نامه انجام گرفته است، که از جمله آنها می‌توان به کتاب «فرهنگ عامّه در مثنوی» نوشته دکتر «محبوبه مباشری» اشاره نمود.
در زمینه فرهنگ عامه به طور مطلق و همچنین بررسی آن در اشعار شاعران نام‌آوری چون مولوی، سنایی، حافظ، سعدی، فردوسی، خاقانی و … تحقیقات متعددی به صورت کتاب و پایان‌نامه انجام گرفته است، که از جمله آنها می‌توان به کتاب «فرهنگ عامّه در مثنوی» نوشته دکتر «محبوبه مباشری» اشاره نمود.
اما با بررسی و مطالعه پیشینه تحقیقات، می‌توان به این نتیجه رسید که در پیرامون آثار مسعود سعد که به نظر می‌رسد آثاری ارزشمند در این زمینه باشد، مطالعه و پژوهش خاصی از نظر بررسی‌های فرهنگ عامه صورت نگرفته است.
۱-۶- فرضیه‌های تحقیق:
۱- فولکلور ، از شاخص های مهم در تشخیص فرهنگ هر ملت است که با تفحص وتدبر در آن می توان به فرهنگ ملل مختلف جهان ،در طول سال های گذشته و حال پی برد. غور و کنکاش در فولکلور ملت ها ، به نوعی مطالعه کل فرهنگ ملت ها است زیرا که شاخه های مختلف فرهنگ ، ریشه در فولکلور دارد و به جرأت می توان گفت که ماناترین و ناب ترین آفرینش های ادبی و هنری بشر، ملهم از فولکلور و ادبیات توده ها است. برای شناخت زوایای مختلف فرهنگی ملت ها لازم است تفکر اساسی در فولکلور و ادبیات شفاهی ملل مورد بررسی قرار گیرد .
۲- مصادیق فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد را می توان به عقاید و باورهای عامیانه موجودات ماوراء الطبیعه مثل اهریمن ، حور، نسناس، دیو و ….، سحر و ساحری، نجوم، روزها و ماه ها، اعیاد مختلف، عناصر اربعه، باورهای دینی و مذهبی، باورهای اسطوره ای، باغ ها و گیاهان، حیوانات و پرندگان، بزرگان شاهنامه و …. نام برد.
۳- با بررسی فرهنگ در دیوان مسعود سعد اطلاعات ارزشمندی از اوضاع اجتماعی و محیط زندگی مسعود به دست می آید، اما اطلاعات کافی در این زمینه لازمه بررسی اکثر آثار در این دوره است.
۱-۷- روش تحقیق: