(دیگار ودیگران، ۱۳۸۱: ۸۵)
۴-۲-۲-۳ ناامنی­های شیخ خزعل درجنوب ایران
یکی دیگر از شورش­های بزرگ در دوره­ مورد بحث، شورش عشایر عرب در خوزستان به رهبری شیخ خزعل و آشوب­های شوشتر و دزفول است. به لحاظ تاریخی قبیله بنی کعب ابتدا در جنوب شبه جزیره عربستان ساکن بودند و بعد­ها به عراق و سپس خوزستان کوچ کردند. شیخ خزعل که پدرش از شیوخ این قبیله بود با کشتن برادر خود، بر امور مسلط گردید. کسروی علت
پیشرفت سریع خزعل و تسلط او بر این منطقه را ناشی از ثروت هنگفت او و ارتباطش با اتابک و دربار تهران می­داند که با ازدواج با خانواده­های اشراف لقب «سردار اقدس» را نیز دریافت.
(کسروی، ۱۳۱۲: ۲۰۹)
نابسامانی­های پس از انقلاب مشروطه عرصه را برای گسترش قدرت و نفوذ خزعل در خوزستان آماده­تر ساخت. جنگ جهانی و تحریکات نیرو­های خارجی و فعالیت خزعل به نفع انگلیسی­ها، عشایر عرب منطقه را به جنبش درآورد و خوزستان را دچار تشنج نمود. با عقب نشینی نیرو­های عثمانی از خوزستان، این شهر کاملاً در اختیار خزعل قرارگرفت و نیرو­های انگلیسی درشهر­های مختلف مستقر و ادارات پست و عدلیه را در دست گرفتند. ظاهراً شیخ خزعل در سال۱۲۹۳ه. ش آشکارا تمایل خود را برای استقلال خوزستان بیان داشته، خود را «امیر عربستان» خواند. حتی به نظر می­رسید انگلستان قبل از قرارداد ۱۹۱۹ و کودتای سوم اسفند خیال تجزیه­ی این منطقه از ایران را به دست خزعل دنبال می­کرده است. (باستانی پاریزی، ۲۵۳۵: ۳۸۹)
اگرچه از تهران حکمرانانی به خوزستان اعزام می­شدند اما قدرت واقعی در دست خزعل، عوامل او و انگلیسی­ها قرار داشت. رفتار شیخ خزعل با مأموران دولت در خوزستان نشانگر میزان بی اعتنایی وی به دولت مرکزی می­باشد. خزعل این مأموران را زیردست و رام خود می­ساخت و یا آنقدر کارشکنی می­نمود تا حاکم مجبور به ترک خوزستان می­شد. (کسروی، ۱۳۱۲: ۲۳۳)
این نافرمانی­های خزعل تا بعداز کودتای ۱۲۹۹ و زمان رضاخان سردارسپه هم کشیده شد تااینکه به دلیل تغییرموضع انگلیس نسبت به مسائل داخلی و دولت ایران و تفاهم با رضاخان، خزعل راهی جز تسلیم نداشت و بدین ترتیب طغیان وی پایان پذیرفت. (باستانی پاریزی، ۲۵۳۵: ۴۱۳)
فصل پنجم
(بررسی کابینه­ها از فتح تهران تا کودتای رضاخان)
۵-۱ وضعیت کابینه­ها بعد از فتح تهران
همانطور که گفته شد یکی از نشانه­ های آشکار بی ثباتی سیاسی ایران طی سال­های پس از فتح تهران توسط مجاهدان، تغییر پی در پی کابینه­ها و عمرکوتاه هر یک از آنهاست؛ در برخی موارد کابینه­ها حتی یک هفته دوام نمی­آوردند.
از یکسو ساقط شدن یک کابینه و تشکیل کابینه­ای جدید و از سوی دیگر تغییر پی در پی وزرا و حتی صرفاً جابجا شدن پست وزارتی آن­ها با یکدیگر در یک کابینه، به جای افزایش کارایی، موجبات بی ثباتی هر چه بیشتر این کابینه­ها را فراهم می­ساخت.
کوتاه مدت­ترین کابینه­های این دوره مربوط به محمد ولی خان سپهدارتنکابنی است که از ۲۵ تیر۱۲۹۰ تا اول مرداد همان سال ادامه یافت، کابینه فتح الله خان رشتی سپهدار اعظم در ۲۷ بهمن ۱۲۹۹ تشکیل و با کودتای سوم اسفند همین سال ساقط شد. بلند مدت­ترین کابینه­های این دوره متعلق به این افراد است: کابینه علاء السلطنه از بهمن ۱۲۹۱ تا ۱۲۹۳ و وثوق الدوله از مرداد ۱۲۹۷ تا سوم تیر ۱۲۹۹٫ (نوایی، ۲۵۳۵: ۲۱۶)
پس مشکلات یا بحران­های موجود در دولت را با بررسی تعداد هیأت وزرایی که در طول این سال­ها بر روی کار آمده­اند می­توان یافت که در قسمت بعد به آن پرداخته شده است.
۵-۲ کابینه­ها از فتح تهران تا شکل گیری دولت مهاجرت
به دلیل وجود شرایط جامعه که در فصول قبل به آن اشاره شد کابینه­های مشروطه وضعیت خوبی نداشته و با مشکلاتی مواجه بودند. جهت آشنایی با عملکرد این کابینه­ها پس از برکناری حکومت استبدادی محمدعلی شاه، در این قسمت به ذکر شرایط و عملکرد این کابینه­ها از زمان ورود مجاهدان به پایتخت و در دست گرفتن جریان امور توسط آن­ها تا شکل گیری دولت مهاجرت پرداخته
می­ شود؛ در این زمان برای نخستین بار فکر تغییر پایتخت مطرح شده و در کنار کابینه­ای در تهران، کابینه­ی دیگری در یکی از شهر­های ایران (کرمانشاه) تشکیل گردید.
۵-۲-۱ نخستین کابینه رسمی بدون رئیس الوزرا
بعد از فتح تهران به دست مجاهدین، در روز ۲۸جمادی الثانی ۱۳۲۷ه. ق/ ۲۶تیرماه ۱۲۸۸ه. ش و ژوئیه ۱۹۰۹م اولین کابینه رسمی بنابه رأی شورای عالی رجال و روحانیون، بدون رئیس الوزرا روی کار آمد و این کابینه تا روزی که محمدولی خان تنکابنی اولین کابینه­ی خود را البته با حضور همان وزرا تشکیل داد ادامه یافت. (ضرغام بروجنی، بی تا: ۴۱)
اعضای این کابینه که برای رسیدگی به اوضاع آشفته­ی کشور به وزارت و ریاست برگزیده شدند به قرار زیر است:
عضدالملک: نایب السلطنه وزیر عدلیه: عبدالحسین میرزا فرمانفرما
وزیر مالیه: مستوفی الممالک وزیر امورخارجه: ناصرالملک
وزیرداخله: حاج علیقلی خان سردار اسعد
وزیر علوم (معارف و اوقاف): مرتضی قلی خان صنیع الدوله
وزیر تجارت: معرفی نشده وزیر جنگ: سپهدار تنکابنی
وزیر فوائد عامه: با علوم آمده وزیرپست وتلگراف: سردار منصور
از آنجا که ناصرالملک در اروپا بود، وزارت امورخارجه تا آمدن وی به میرزا اسدالله خان مشاورالسلطنه واگذار گردید. (کسروی، ۲۵۳۶: ۶۲)
پس از گذشت چندماه محمدولی خان تنکابنی ریاست دولت را به عنوان وکیل عضدالملک برعهده گرفت و در تاریخ ۹ آذر ۱۲۸۸ کابینه­ی جدید خود را که همان وزرای قبل بودند معرفی نمود با این تغییر که در این کابینه­ی ترمیمی علاءالسلطنه وزارت امورخارجه را به عهده گرفت
(هدایت، ۱۲۶۳، ۲۴۶) این کابینه مصادف شد با وضع آشفته­ای که از تغییر رژیم و برچیده
شدن بساط حکومت خودکامگی و تغییر حکومت استبدادی به مشروطه پیش آمده بود.
(ضرغام بروجنی، بی تا: ۴۳)
۵-۲-۲ کابینه محمدولی خان تنکابنی
دومین مجلس شورای ملی در ماه ذیقعده سال ۱۳۲۷ با حضور احمد شاه، نایب السلطنه، ولیعهد، هیأت وزیران، سفرای خارجه، اعیان و علما گشایش یافت. تعداد نمایندگان حاضر بیش از ۶۱ تن بود (روزنامه مجلس، سال سوم، ش۳۷، ص۱)
سپس روز ۱۷ذیقعده ۱۳۲۷، سپهدار تنکابنی به عنوان رئیس الوزرا به مجلس آمد و اعضای هیأت دولت خود را بدین سان معرفی نمود:
رئیس الوزرا: سپهدار تنکابنی وزیر عدلیه: میرزاحسن خان مشیرالدوله
وزیر مالیه: وثوق الدوله وزیر امورخارجه: علاءالسلطنه
وزیر داخله: سردار اسعد وزیر علوم(معارف و اوقاف): صنیع الدوله
وزیر تجارت: معرفی نشده وزیر جنگ: سپهدار تنکابنی
وزیر فوائد عامه: با علوم آمده وزیر پست وتلگراف: سردار منصور
(ملک زاده، ۱۳۸۳، ج ۷: ۱۳۰۰)
نخستین کار ارزنده­ی این کابینه– همزمان با معرفی خود- تنظیم و تقدیم پروگرام یا برنامه­ای مکتوب و رسمی به مجلس شورای ملی بود که تا این لحظه در تاریخ دولت­های پیشین بی سابقه بود (پورآرین، ۱۳۸۵: ۱۹۸). خلاصه­ی پروگرام بدین شرح می­باشد:
– اصلاحات قشون و نظمیه و مالیه – استقراض فوری۵۰۰ هزار لیره و تثبیت قروض خارجه
– تأسیس خزانه داری مرکزی – استخدام مستشاران خارجی و ترتیب ادارات به فرم جدید
در زمان این کابینه همانطور که در فصل دوم شرح داده شد، وکلا به دموکرات و اعتدالی تقسیم گردیدند. (هدایت، ۱۲۶۳: ۲۴۹)
نخستین ترمیم کابینه در تاریخ ۱۹ربیع الثانی ۱۳۲۸/ ۸ اردیبهشت ۱۲۸۹ بود که سپهدار به مجلس آمده و اظهار داشت: «بواسطه کسالت و خستگی، سه نفر از وزرا استعفاء نمودند و به این جهت بنده و وزیرداخله هم استعفای خود را خدمت حضرت اقدس نایب السلطنه تقدیم نمودیم و چند روز کار­ها تعطیل شد، این بود که به اتفاق آراء و امر مجلس مقدس و حضرت اقدس نایب السلطنه، استعفای خود را مستسرد نمودیم و کابینه همان کابینه­ی سابق است، لکن چون بنده و وزیر داخله سوگند یاد کرده و عهد نموده بودیم که این دو وزارتخانه را -که وزارت جنگ و وزارت داخله باشد- قبول نکنیم، حالا که قبول کردیم، وزارت جنگ و وزارت داخله با یکدیگر تبدیل شد و امیدواریم بتوانیم از عهده خدمات دولت و ملت با کمال چاکری برآئیم، و پروگرام هم همان پروگرام سابق است و بعضی پیشنهاد­ها هم که برای اصلاح بعضی ترتیبات لازم است، تقدیم خواهد شد که در کمسیون مخصوص که از طرف مجلس معین می­ شود، مذاکره شود. » رئیس مجلس نیز که از این گفتار سپهدار شادمان شده بود، از اینکه در این شرایط بحرانی استعفای خود را استرداد نمودند تشکر کرد. (روزنامه مجلس، سال سوم، ش۱۰۸، ۲)
اینگونه تغییرات زیر در کابینه­ی جدید اعمال گشت:
وزیر امورخارجه: میرزا ابراهیم خان کاشی غفاری معاون الدوله
وزیرداخله: محمدولی خان تنکابنی وزیر تجارت: شکرالله خان معتمدخاقان
وزیر جنگ: سردار اسعد بختیاری وزیر پست وتلگراف: با تجارت آمده(پورآرین، ۱۳۸۵: ۲۱۹)
در این کابینه نیز کشمکش­های پیشین از سرگرفته شد. میان رئیس الوزرا و مجلس بر سر مسائل مالی که یکی از آن­ها قطع شدن حقوق دولتی غیرلازم برخی اشخاص بود سوءتفاهم پیش آمد.
(کتاب نارنجی، ۱۳۶۷، ج۴: ۹۱۶)
کشمکش­های سپهدار با مجلس و نیز برخی از وزیران، همچنان او را از ادامه­ کار دلسرد
می­ساخت، بطوری که پس از بیست روز در کابینه ترمیم حاصل شده و روز ۱۱جمادی الاول ۱۳۲۸ سپهدار در مجلس حاضر و تغییرات زیر را در اعضای کابینه اعمال نمود:
وزیر عدلیه: فتح الله خان سردار منصور وزیر تجارت: میرزا حسن خان مشیرالدوله
وزیر پست و تلگراف: میرزاشکرالله معتمدخاقان (پورآرین، ۱۳۸۵: ۲۲۷)
اما کشمکش­های مجلس با هیأت وزیران تا جایی ادامه یافت (روزنامه مجلس، سال سوم، ش۱۳۳، ۲) که سپهدار و کابینه اش استعفا داده، دوران اول زمامداریش که از فتح تهران شروع شده و بیشتر از یکسال دوام نداشت پایان یافت. (ضرغام بروجنی، بی تا: ۵۱)
۵-۲-۳ کابینه میرزاحسن خان مستوفی الممالک
بعد از چندروز که از استعفای کابینه سپهدار می­گذشت، در روز ۱۸رجب۱۳۲۷/ ۳مرداد ۱۲۸۹، کابینه مستوفی الممالک به سعی و کوشش دموکرات­ها و سردار اسعد و پشتیبانی عموم مردم به شرح زیر تشکیل یافت:
رئیس الوزرا: مستوفی الممالک وزیر عدلیه: دبیرالملک
وزیر مالیه: حکیم الملک وزیر امور خارجه: حسنقلی خان نواب
وزیر داخله: عبدالحسین میرزا فرمانفرما وزیر علوم: معرفی نشده
وزیر تجارت: معرفی نشده وزیر جنگ: قوام السلطنه
وزیر فوائد عامه: معرفی نشده وزیر پست وتلگراف: اسدالله میرزا شهاب الدوله
(شریف کاشانی، ۱۳۶۲، ج۲: ۳۴۵)
اعتدالی­ها با اینکه تمایل و طرفداری دموکرات­ها را نسبت به کابینه مستوفی الممالک می­دانستند از در مخالفت برنیامده و زعمای آن­ها که اکثرشان از منصوبین خانواده طباطبایی، بهبهانی و آشتیانی بودند نظر به سوابق تاریخی که با خانواده مستوفی الممالک داشتند راه سازش پیش گرفتند.