خلفا و امرا در تمامی دوران، شاعران را به خود نزدیک می­کردند. در عصر عباسی انگیزه­ غالب برای نزدیک ساختن شاعران، رغبت خلفا و امرا نسبت به ادبیات بود. در بسیاری از موارد به خاطر انگیزه­های ادبی، مجالس شاعران بر پا می­شد. رشید از جمله خلفایی بود که بیشتر از دیگران، در مورد شعر و شاعری کند و کاو می­نمود. (زیدان، ۱۹۳۸، ۳۵۷)

دانلود متن کامل پایان نامه در سایت fumi.ir

۳-۶ اوج­گیری موج تصنیع

نویسندگان دواوین در قرن چهارم هجری هر یک تلاش می­کردند که در زمینه تصنیع و نکویی اسلوب به مرتبه­ای برسند که نویسنده دیگری بدان دست نیافته است. حکام و امراء تلاش می کردند تا در دربار خویش و دوواوینشان مشهورترین نویسندگان عصرشان، حضور یابند. این امر سبب شد که نویسندگان در نثر و تنمیق آن به مرتبه­ای برسند که موانع و دیوارهای بین نثر و شعر را از میان بردارند؛ که آن نثر منظوم یا شعر منثور می­باشد. که این نثر بر موسیقی سجع تکیه دارد همان­طور که بر زیور بدیع متکی می­باشد. (ضیف، ۱۹۸۰، ۲۲۷)
هرکه به مطالعه آثار قرن چهارم بپردازد، چنین می­پندارد که مذهب تصنیع، نزد نویسندگان دواوین متوقف نشد؛ بلکه بین نویسندگان رسائل شخصی نیز انتشار یافت. در رأسشان ابوبکر خوارزمی و بدیع الزمان همدانی می­باشند؛ که مجموعه بزرگی از رسائل را بر جای گذاشته­اند و در آن سجع و بدیع یا تصنیع به کار گرفتند.
به درستی که موج تصنیع در قرن چهارم شدت زیادی یافت و هیچ کس جز مواردی اندک از آن سالم نماند. و حتی نویسندگان تاریخ هم این اسلوب جدید را به کار گرفتند.

۳-۷ تصنع

با وجود اینکه نویسندگانی که ذکر شد همگی از اصحاب مذهب تصنیع و سجع و بدیع بودند اما در قلم­هایشان، نشانه­ هایی از مذهب دیگری به نام تصنع ظاهر گشته است. و بر تعقید اسالیب زخرفی خویش یا اتخاذ فنون جدید در نثرشان تکیه می کنند؛ که تنها با تجمیل و تصنیع پایان نمی­پذیرد، بلکه با مهارت و تکلف پایان می­پذیرد. سپس در نتیجه آن، معانی ارزش خود را از دست داده و اهمیت چندانی ندارد و بیشتر به لفظ اهمیت داده می شود. (همان، ۲۲۹- ۲۲۸)
از قرن چهارم یعنی قرن بدیع الزمان و قابوس و امثال آن به قرن پنجم نرفته، می­بینیم که مذهب تصنع در تمامی نوشته­های ادباء فراگیر می­ شود. و این مذهب جدیدی است که نویسندگان سعی می­ کنند تا با پیچیدگی و تعقیدی که به وجود می­آورند، خوانندگان خویش را به شگفتی وا­دارند. ابوالعلاء معری آن را در آثارش آغاز کرده و سپس بعد از وی حریری و حصکفی بر ورق­های لعب قصه­ی این پیچیدگی و تعقید، اوراق جدیدی اضافه نمودند. (همان، ۲۶۴-۲۶۳)

۳-۸ پیدایش و ظهور مقامات

در اواخر قرن چهارم هجری در زبان عربی از متفرّعات فنّ قصص، فنّ نویی به وجود آمد که بر آن نام «مقامات» نهادند و این فن با داستان­نویسی و افسانه­پردازی از بعضی جهات مشابه و از پاره­ای جهات مغایر بود. این فن بلافاصله پس از ابتکار و ابداع در زبان عربی شهرتی تمام یافت و پیروان بسیار پیدا کرد و علّت آن این بود که در نثر عربی در این عهد، میل به تکلف در صنعت لفظی شدّت یافته بود و ایجاد فنّ مقامات، راه را برای نویسندگان متصنّع هموار می­کرد. نیز به نظر می­رسد که استغاثه­های مسجّع گدایان، برای ظهور سبک مخصوصی که بدیع الزّمان همدانی در مقامات خود به وجود آورد، بسیار مؤثّر بوده است. (ابراهیمی حریری، ۱۳۶۴، ۸)
۳-۹ عوامل ظهور مقامات در عصر عباسی
در پیدایش مقامات در عصر عباسی، دو عامل مهم اجتماعی و فرهنگی نقش مؤثری داشته اند.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
۳-۹-۱ عامل اجتماعی
یکی از عواملی که سهم بسزایی در پیدایش مقامه­نویسی در عصر عباسی داشت، عامل اجتماعی است. زندگی ساده در صحرای بی­منتها _ به­ ویژه در دوره جاهلی _ و فراغت بال عرب­ها در مقایسه با دیگر ملت­ها سبب رواج قصه و قصه­گویی در میان آن­ها شد، هر چند که بیشتر قصه­های رایج میان آن­ها مانند «سند باد»، «شاهنامه» و یا «کلیله و دمنه» منقول از دیگر ملت­ها بود؛ اما همین موضوع، حکایت از علاقه شدید عرب­ها به داستان دارد.
برخی از پژوهشگران بر این عقیده­اند که قصه به معنای فنی آن، یعنی خلق شخصیت­ها و ابتکار حوادث به گونه­ ای که مجموع حوادث به یک غرض معین ختم شود، مورد توجه عرب نبوده و در ادبیات آن قوم ناشناخته است. (بشیری، ۱۹۳۷م، ج۱ ، ۲۴)
آن­ها معتقدند عرب­ها اگر چه فلسفه و حکمت و دانش­های بسیار دیگری هم­چون طب، نجوم، ریاضیات و … را از یونانیان اخذ نموده ­اند، اما از فن قصه­نویسی که در ادبیات غرب از جایگاه ویژه­ای برخوردار است، در گذشته چندان بهره­ای نبرده­اند. (زیدان، ۱۴۱۶، ج۲، ۳۲۱)
واقعیت امر آن است که در ادب عربی، داستان حماسی بلندی که در ردیف «شاهنامه فردوسی» و یا «ایلیاد هومر» باشد وجود ندارد؛ و علت آن نیز این است که این­گونه آثار نیاز به تفکرِ دراز مدت، ذهنی خلّاق و قدرت تجزیه و تحلیل، و مستلزم اطاله­ی کلام است؛ همچنین قریب به اتفاق آثار حماسی حاصل جنگ­های طولانی و برون­مرزی است، حال آن­که عرب­ها _ به­ویژه در دوره جاهلی _ بیشتر کوچ­نشین بوده ­اند وکمتر، مدتی طولانی را در یک مکان می­ماندند تا بتوانند چنین آثار شگفتی بیآفرینند. علاوه بر این، آنان مردمی اهل بدیهه­گویی و ایجاز در کلام بودند نه صاحبان تفکری شگرف و اطناب در کلام، و جنگ­های ایشان نیز اغلب از نوع جنگ میان قبائل بود.
پس از فتوحات اسلامی در قرن اول هجری و از آن زمان که سربازان اسلام به ممالک دیگر وارد شدند و ایران و عراق و شام و مصر به تصرف مسلمانان درآمد، عرب­ها سخت تحت تأثیر مظاهر تمدن­های جدید قرار گرفتند. امویان در شام از امپراتوری «بیزانس» متأثر گشتند و عباسیان در بغداد تحت تأثیر مظاهر تمدن ساسانی واقع شدند.
زیاده طلبی و رفاه بیش از حد و فساد، ره­آورد آشنایی با تمدن­های جدید بود. در این دوره به تقلید از شیوه حکومتی ساسانیان در ایران، خلفای بنی عباس ثروت­ها را از سراسر ممالک اسلامی، به عنوان خراج گرد­آوری و در خزانه­ها انباشته می­نمودند؛ خلفا به وزیران و فرماندهان لشکر و دولتمردان و والیان می­بخشیدند و آنان به شاعران و دانشمندان و مطربانی که پیرامونشان جمع گشته بودند، بخشش می­کردند. در دار الخلافه­ها و قصرها مجالس عیش و نوش برپا می­شد و زنان و مردان آوازخوان با آوازهای خوش و نواختن آلات مختلف ِ موسیقی موجبات سرگرمی و لهو و لعب حاضران را فراهم می کردند. (ضیف ، ۱۴۲۷، ج ۳، ۵۶) این در حالی بود که عامّه­ی مردم در فقر و تنگدستی به سر می­بردند و ثروت­ها و امکانات رفاهی زندگی در اختیار خلفا و اطرافیان آنان قرار داشت و مردم جز فقر بهره­ای نداشتند. این امر سبب شد در اجتماع آن روزگار طبقه­ای از گدایان حرفه­ای به وجود آیند که سعی می­کردند برای رفع نیاز و غلبه بر گرسنگی به هر وسیله ممکن و با حیله های گوناگون در دل اغنیا رخنه کنند. این گروه به سبک خاصی و با عباراتی مسجّع ، ثروتمندان را مخاطب قرار می دادند و به خواست خویش نایل می­شدند.
این طایفه به نام «ساسانیان» معروف بوده ­اند، منسوب به شخصی به نام «ساسان» شاهزاده­ای که پدرش او را از پادشاهی محروم نموده و او ناچار حرفه گدایی پیشه ساخته بود. ( ضیف، ۱۹۵۶، ۱۷۵) بدون شک شیوه انشای مقامات متأثر از روش این گدایان است، حریری و بدیع الزمان نیز بسیاری از حیله­ها و فنون این طایفه را در ضمن برخی مقامات خود آورده­اند.
عامّه مردم نیز در این دوره خوشگذرانی­هایی داشته اند، از جمله اینکه در مساجد به گرد راویان و قصه­گویان جمع می­شدند و به داستان­های خیالی آن­ها گوش فرا می­دادند. (ضیف، ۱۴۲۷، ج ۳، ۵۵) نقل همین داستان­ها بود که راه را برای پیدایش فن «مقامات» هموار نمود، زیرا این داستان­پردازان بر بالای منبرها و در حلقات مساجد پس از نقل قصه­ها، در پایان کار از حاضران تکدّی می­نمودند؛ همین سبک را بدیع الزمان و حریری در مقامات خود به­کار گرفته­اند و می­توان ادّعا نمود، عبارت­پردازی قصه­گویان و قدرت بیان آن­ها و سجع­هایی که به کار می­بردند، نیز بر سبک مقامات بی­تأثیر نبوده است.
۳-۹-۲ عامل فرهنگی
عامل دیگر پیدایش مقامه­نویسی در عصر عباسی عامل فرهنگی است. ثروت بی اندازه­ خلفا سبب شده بود شاعران، دانشمندان، طبیبان، مترجمان و مطربان بسیاری در دارالخلافه­ها و سرای وزرا جمع گردند که این امر تأثیری بس شگرف در نهضت علمی و ادبی عصر بنی عباّس داشت. در این دوره به علت سرگرم بودن خلفا به خوشگذرانی، اقتدار دارالخلافه و نفوذ آن بر روی مناطق مختلف از میان رفت و در نهایت به ظهور دولت­های مستقل و نیمه مستقلی در گوشه و کنار سرزمین­های اسلامی منجر گردید که دولت­هایی از قبیل سامانیان، آل­زیار، سلسله بنی­حمدان و خاندان آل بویه و … مهم­ترین آن­ها هستند. (زیدان، ۱۴۱۶، ج۲، ۲۴۶)
امیران و وزیران این حکومت­ها اغلب اهل علم و ادب بودند و تأثیر بسزایی در پیشرفت دانش و فنون داشتند. استقبال و حمایت بی­چون و چرای امرا و وزرا از شاعران و ادیبان موجب شد تا آنان برای بدست آوردن موقعیت بهتر و ثروت بیشتر به رقابت با یکدیگر بپردازند. رقابت ادبا موجبات پیدایش فن «مناظرات» شد. (ضیف، ۱۴۲۷،ج۳، ۵۳۹) و پیروزی بر رقیب در مناظره، ملاک برتری ادیب بر دیگری به شمار می­آمد، مانند مناظره بدیع الزمان همدانی و ابوبکر خوارزمی (۳۸۲هـ). در این دوره، میل به تکلف در پرداخت عبارات و به کارگیری صناعات ادبی نیز شدت یافته بود و در چنین اوضاع و احوالی بود که فن «مقامات» متولد گشت و راه را برای نویسندگان متصنع هموار نمود تا در قالب آن بتوانند قدرت و مهارت خویش را در به­ کارگیری اسلوب­های لغوی به نمایش بگذارند.

۳-۱۰ مقامه در لغت

«مقامه» واژه عربی است و در کتاب­های لغت در معانی مختلف و متعددی به کار رفته است. این کلمه از ریشه ((قام یقوم قوما و قومه و قیاما و قامه)) چندین معنا دارد که در کتاب­های فرهنگ لغت به معنای سیادت و رهبری، مجلس و انجمن، و خطبه یا پند یا روایتی که در جمع ایراد می­ شود، آمده است. (قیّم، ۱۳۸۴، ذیل واژه مقامه) این واژه پس از تغییر معنی در ادوار گوناگون ادبی و اجتماعی، سرانجام در قرن چهارم هجری برای فن خاصی از نثر اصطلاح شده و مشهور گردید؛ و در کتاب­های لغت و دایره­المعارف­ها بیشتر بدان اصطلاح ثبت شده است. مقامه در آثار باقی مانده از دوره جاهلی در معنی «مجلس» و «مجمع» و نیز به معنی «گروهی که در یک مجلس یا مجمع گرد آمده باشند به کار رفته است. این واژه در دوره اسلامی در معنی «مجلس» استفاده شده؛ مجلسی که در آن شخصی در برابر خلیفه یا عده ای ایستاده و وعظ کند. به اعتقاد فارس ابراهیمی حریری مقامه در این دوره مرادف حدیث گردیده و به تدریج معنی مطلق سخنرانی به خود گرفته است. یعنی کسی در حالت ایستاده سخن گفتن آغاز کند. (ابراهیمی حریری، ۱۳۸۳، ۴ و ۵)
این لغت قبل از قرن چهارم به معنای وسیعی که دلالت بر خطبه و موعظه داشت، معروف و مشهور گردید. مقامه در آن دوران به سخنرانی و سخنوری در مقابل بزرگان و خلفا و حاکمان نیز اطلاق می­شد. نکته قابل ذکر اینکه خطیبان عرب به هنگام ایراد خطبه، سر پا یا بر بلندی می­ایستاده و سلاح یا عصایی در دست می­گرفته­اند. (ذکاوتی قراگوزلو، ۱۳۶۴، ۱۲)

۳-۱۱ مقامه در اصطلاح

مقامات در اصل، از فنون قصص است ولی با آن تفاوت دارد زیرا در فن قصص بیان رشته داستانی ضروری است اما در فن مقامات جنبه داستان به اندازه­ای ضعیف است که خواننده تمایلی به شنیدن موضوع داستان احساس نمی­ کند؛ بلکه بیشتر در پی حل دشواری­های لفظی و ترکیبات متن و یافتن صنایع لفظی و بدیعی آن است. (ابراهیمی حریری، ۱۳۸۳ ،۱۱)
اما از نظر داستانی مقامات را قصه­های کوتاهی دانسته ­اند که در آن­ها، راوی معینی شخص واحدی را در حالات گوناگون وصف می­ کند و بر اثر لفّاظی گوینده داستان به درازا می­کشد.
در مقامات عربی، این شیوه در کلیّه مقامه­ها مراعات شده و لیکن مقامات فارسی به راوی معیّن و قهرمان معیّن مقیّد نیست. امّا این قصّه­های کوتاه به وسیله ‌لفاظی، طولانی و مفصّل می­ شود. فرق اصلی مقامات با قصّه­ها، آن است که داستان­های مقامات، مخلوق ذهن نویسنده­ی معیّنی است که در زمان معلوم عمداً وضع کرده و با صنایع لفظی آرایش داده است؛ در حالی که واضع قصّه­ها در میان هیچ ملّتی معیّن و مشخّص نیست و این قصّه­ها جزء فولکلورها[۶] محسوب می­شوند. (همان، ۱۱)
مقامه، به طور کلی از انواع داستان­های کهن می­باشد که با نثر مصنوع آمیخته با شعر در مورد یک قهرمانی است که به صورت ناشناس در داستان ظاهر می­ شود و حوادثی به وجود می­آورد و همین­که در پایان داستان شناخته می­ شود ناپدید می­­گردد تا آن­که دوباره در هیبتی دیگر، در مقامه بعدی آشکار می­ شود. (شمیسا، ۱۳۷۳، ۲۰۷) لذا مقامات را می توان مجموعه ­ای از داستان­های مجزّا دانست که دارای وحدت موضوع می­باشند.

۳-۱۲ سیر تحول معنایی مقامه

مقامه در سیر تحول معنایی خود، در قرن سوم هجری، به یکباره از مقام خود تنزل یافت و به استغاثه گدایان و گدایی نیازمندان و بینوایان تبدیل شد. این استغاثه­ها غالبا مسجع بوده ­اند؛ و در ذهن، همان حالت نقالان و نیز حالت خطیبان را که برای سخنرانی می­ایستادند تداعی می­کرد. این تنزل معنایی سبب گردید اصطلاح مقامه از انحصار مراکز درباری خارج گشته و به ادبیات عامه مردم وارد شود. به مرور زمان مقامه معنا و مفهوم اولیه خود را باز یافت و به سخنان و نوشته­های ادبی­ای اطلاق گردید که به نثر فنی و مصنوع و همراه با اشعار و امثال و مشحون به صنایع بدیعی اعم از لفظی و معنوی می­باشد. (دهخدا، ۱۳۸۱، ذیل واژه مقامه)

۳-۱۳ مقامه در قرآن

لغت «مقامه» در قرآن نیز آمده است و در یک جا معنای «مجلس» و در جای دیگر معنای «مکان ماندن» دارد: (أی الفریقین خیرٌ مَقاماً و أحسنُ ندیاً) (مریم/ ۷۳)؛ ترجمه: کدام یک از ما دو گروه جایگاهش بهتر و محفلش آراسته­تر است.
( الّذی أحَلّنَا دارَ المُقامهِ من فَضلِه لایمَسُّنا فیها نَصَبٌ و لا یمَسُّنا فیها لُغُوبٌ) (فاطر / ۳۵)؛ ترجمه: همان خدایی که ما را به فضل خویش در سرای ابدی جای داد. در اینجا رنجی به ما نمی­رسد و در اینجا درماندگی به ما دست نمی­دهد.
علاوه بر معانی­ای که ذکر شد، ملک الشعرای بهار در سبک­شناسی­اش معنای دیگری از آن ارائه داده که در منابع دیگر نیامده است. و آن «آهنگ» است که در خراسان مردم عادی به آن «مقوم» می­گویند. او در این معنی، مقامه را ترجمه «گاه وگاثه» دانسته و آن را با مقام­های موسیقی ربط داده است. (بهار، ۱۳۵۵ ،۳۲۵)

۳-۱۴ قهرمان در مقامات عربی

در مقامات عربی، قهرمان داستان غالباً یک نفر گدای شیاد است که در صورت­های گوناگون و در جاهای مختلف میان مردم ظاهر می­ شود و مردم را به خود مشغول می­دارد و سخنان خود را با اشعار و اسجاع می­آراید و در آن میانه، به هر نحوی که باشد سود خود را می­جوید و بس. به همین جهت یکی از ایراد­هایی که به مقامات گرفته شده، آن است که از حیث اخلاقّیات ضعیف است و روح پستی و مذلّت دارد؛ زیرا عموماً به گدایی منجر می­گردد و یا به یک شیّادی ناجوانمردانه؛ که متعاقب آن قهرمان داستان چنان می­گریزد که کسی متوجّه فرار او نمی­ شود. (ابراهیمی حریری، ۱۳۸۳، ۱۲) ابن طقطقی می­نویسد: «مقامات، همّت خواننده را پست می­ کند زیرا بنای آن بر گدایی است.» امّا چون قهرمان داستان­های مقامه باید فصیح و بلیغ و شوخ و بذله­گو باشد و مقداری اشعار برگزیده و نکته­ها و نوادر را از­­ بر باشد، پس به صورت گنجینه­ی ادبی در می ­آید و از این حیث قابل ملاحظه است. به عبارت دیگر اغلب ناقدان ادبی فنّ مقامات را وسیله­ تمرین انشاء و فصاحت و بلاغت دانسته ­اند و جنبه‌ تعلیم اخلاقی آن در درجه­ دوم است. (همان، ۱۳)

۳-۱۵ مبدع مقامات

فن مقامه نویسی، در ادبیات عرب از قرن چهارم به بعد توسط بدیع الزمان همدانی شروع شده؛ و گویا خود او این اصطلاح را در معنی «قطعه­ای مسجع و مصنوع، شامل داستان یا حادثه­ای» به کار برده است. باید اذعان کرد پیش از آنکه بدیع الزمان همدانی فن مقامه­نویسی را در ادبیات عرب به شهرت برساند و نامش به عنوان مبتکر این فن از فنون ادبی مطرح شود، استاد او ابن درید (متوفی به سال ۳۲۱ ق) داستان­های کوتاه و فکاهی­ای، آراسته به صنایع لفظی خلق کرده و شاید در فن مقامه­نویسی طبع آزمایی­هایی کرده است. ولی آنچه که در این مورد، مسلم و مورد اتفاق نظر اغلب دانشوران است این است که ابن درید داستان­های خود را «احادیث» نامیده است. (بلخی، ۱۳۶۲، مقدمه)
اما رأی ارجح در این مسأله این است که فن مقامه­نویسی، به تدریج در روایت قصه­ها و اخبار پدید آمد و فضیلت بدیع الزمان در این است که آن­ها را تنظیم کرده و به شکل خاص فنی خود در آورده است که این شکل خاص را در حکایات ابن درید نمی­بینیم. زیرا حکایات او مسجع نیستند و نیز پیرامون یک قهرمان واحد هم دور نمی­زنند؛ و از حیث صناعت لفظی و بیانی به پایه مقامات بدیع الزمان نمی­رسند؛ همچنین حاوی اخبار و نوادر نیستند و به وقایع زمان و تاریخ اشارتی ندارند. و به اندازه مقامات بدیعی از حکم و امثال و نکات و لغات و آداب، سرشار نمی باشند. (الفاخوری، ۱۳۸۱، ۵۳۶ و ۵۳۷)

۳-۱۶ مقامات حریری

مهمترین اثر حریری که عمده شهرت وی بدان خاطر بوده، کتاب مقامات وی می باشد که از سال ۴۹۵ هجری کتابت آن را آغاز کرده و در سال ۵۰۴ هجری به پایان رسانده است. مقامات حریری هم­چون مقامات بدیع­الزمان پنجاه مقامه است که همگی حکایات درامی است که سرشار از حرکات نمایشی است هر چند که هدف حریری از آن، چنین قصد نبوده، بلکه قصد وی تعلیم اسالیب ادبی بوده است. و مقامات را بر اساس روایت بنیان نهاد چنان­که احادیثش را از زبان حارث بن همام روایت می­ کند. (ضیف،۱۹۸۰، ۲۹۹)
بنابر گفته ابن خلکان منظور از حارث، خود حریری است که بر گرفته از این حدیث از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم می­باشد.” کلکم حارث و کلکم همام” : یعنی همه شما پیشه ورید و پراهتمام. (ابن خلکان، بی­تا، ۵۸۵)

۳-۱۷ راوی و قهرمان مقامات حریری

راوی مقامات، حارث بن حمام است. شیفته نوادر ادب و لطایف ادبی و خطابه­های شیرین مسجع وکثیر­السفر و قهرمان داستان­ها، پیرمردی است شوخ و گدا و خوش مشرب و خطیب و آشنا به علوم و فنون ادبی به نام ابوزید سروجی؛ که گاه سیمای فرزانگان را دارد و گاه سیمای گدایان را. و هنر او جز این نیست که با خطابه­های بلیغ خود همگان را بفریبد و دریوزگی کند. (حریری، ۱۳۸۹، ۱۹)
قاضی اکرم جمال الدین ابوالحسن علی بن یوسف شیبانی قفطی وزیر حلب درکتاب خود «انباء الرواه علی بناء النحاه» گوید: نام ابوزید، مطهر بن سلام است که نحوی و لغوی بوده و در بصره نزد حریری شاگردی می­کرد و قاضی ابوالفتح محمد بن احمد بن المندائی الواسفی، ملحه الاعراب حریری را از او روایت کرده است. (ابن خلکان، بی­تا، ۵۸۵)

۳-۱۸ شخصیت قهرمان داستان، واقعیت یا خیال

طبق گفته، ابن خلکان بر این باور بوده که شخصیت ابوزید، شخصیتی حقیقی بوده اما پژوهشگران جدید آن را نمی­پذیرند و توجیهی برای آن نیافتند؛ و ابوزید، چون ابوالفتح اسکندری در مقامات بدیع الزمان، بلکه هم­چون قهرمان هر داستان دیگری است و ضرورتی ندارد که حقیقتی را بیان کند. (ضیف، بی­تا، ۲۹۹)

۳-۱۹ نام مقامات

در مقامات حریری، غیر از مقامه­های دیناریه، فَرَضیه، قهقریه، شعریه، بکریه، و رقطاء و تا حدی ساسانیه و شتویه، که با موضوع داستان مرتبط است و مقامه حرامیه که منسوب به قبیله­ی بنی حرام است، بقیه­ی مقامه­ها مأخوذ از مکانی است که داستان در آن اتفاق افتاده است؛ مانند مقامه کوفیه، مقامه شیرازیه، مقامه بغدادیه و … که به تناسب محلی که داستان در آن اتّفاق افتاده، انتخاب شده است. (حریری، ۱۳۸۹، ۱۶)

۳-۲۰ موضوع مقامات

موضوع مقامات معمولاً یا وصفی است یا علمی و یا فکاهی. گاهی نیز جنبه­ ادبی، یا فلسفی، یا تمثیلی و احیاناً مذهبی دارد؛ لذا از لحاظ تنوّع قابل ملاحظه است. (ابراهیمی حریری، ۱۳۸۳، ۱۲)
چون در عصر حریری، گدایی، مرسوم و شایع بوده تا حدّی که برخی از قصه­­سرایان دون­مایه نیز در مساجد واماکن عمومی پس از پایان گفته­های خود از شنوندگان حاضر در مجلس گدایی می­نمودند، صاحب مقامات این مبحث را برای عرصه­ هنر­نمایی خود انتخاب نمود. موضوع اصلی مقامه­ها ماجراهای چرب­زبانی­ها و مال­اندوزی­های گدایی شیاد به نام ابوزید است که سعی دارد با سخنان گرم خود که با اشعار و آهنگ­های کلامی همراه است، مردم را فریفته و از آنها گدایی نماید. نویسنده مقامات خواسته است گذشته از آشکار ساختن عاقبت بد مادیگرایی، مخاطب خود را از روی دلسوزی با حیله­های شیادان پیرامونش آگاه سازد. پنجاه مقامه­ی­ حریری، در موضوعات ادبی(القطیعیه)، مذهبی(الصنعانیه)، فکاهی(الواسطیه) و یا پرداختن به مسائل اجتماعی (الرازیه) است. (الفارس، ۱۳۸۹)
۳-۲۱ ارزش ادبی مقامات
مقامات به نوعی از نثر عربی اطلاق شد که به دنبال نثر مصنوع و متکلّف به وجود آمد و خود یکی از انواع قصص است که به جهت ممیّزاتی که دارد برای آن بحثی جداگانه قائل شده ­اند. این قصّه­ها، گذشته از محاسن لفظی و یا تکلفّات لفظی که در آن مقصود اصلی است از نظر داستان نویسی ارزشی ندارد بلکه نویسنده آن را وضع می­ کند تا با وسعت مجال بتواند الفاظ و کلمات متناسب را در عبارات جای دهد و مهارت خود را در لغت و ترکیب بنمایاند. در فنّ مقامه­نویسی توجّه به لفظ به حدّی است که برخی نویسندگان در تعریف آن گفته­اند: مقامه­نویسی، تمرینی است برای ایراد لغات، فرا­گرفتن لغات و به کار بردن لغات. (ابراهیمی حریری، ۱۳۸۳، ۱۲)
۳-۲۲ سبک مقامات
پس از بررسی علل پیدایش مقامه­نویسی، می­توان به بررسی سبک نگارش آنها پرداخت. «واژه سبک در زبان عربی به معنی گداختن و ریختن زر و نقره در قالب است. در اصطلاح ادبیات، سبک، روش خاص ادراک و بیان افکار به وسیله ترکیب کلمات است.» (بهار، ۱۳۸۰، ۱۴)
جمال میر صادقی، سبک را رسم و طرز بیان دانسته است و می­نویسد که سبک، تدبیر و تمهیدی است که نویسنده در نوشتن به کار می­گیرد؛ به این معنی که انتخاب واژگان، ساختمان دستوری، زبان مجازی، تجانس حروف و دیگر الگوهای صوتی در ایجاد آن دخالت دارد. (میر صادقی، ۱۳۷۶، ۵۰۶)
برخی از مواردی که بر متکلف بودن سبک مقامات دلالت دارد عبارتند از:
۳-۲۲-۱ استفاده از کنایات و آیات قرآن
از ویژگی­های نثر متکلف حریری استفاده وی از کنایات، مثل­ها و حکمت­ها است که شاید بتوان آن را از مهم­ترین و شایع­ترین خصوصیات بلاغی مقامات او دانست. حریری در مقامه «نصیبیه» استفاده از کنایه را به اوج می­رساند، آن­گاه که با کنایه از مرگ به «أبی یحیی»، از گرسنگی به «أبی عمره»، از سفره به «أبی جائع»، از نوعی نان به «أبی نعیم»، از بزغاله بریان به «أبی حبیب»، از سرکه به «أبی ثقیف»، از نمک به «أبی عون»، از تره به «أبی جمیل»، از حلیم به «أم جابر»، از فالوده به «أبی العلاء» و از تشت و آفتابه به «المرجفین» و … یاد می کند.
حریری در نگارش مقامات خود، آنجا که کلام اقتضا نموده از آیات قرآن سود جسته تا سخنش استواری بیشتری بیابد. به عنوان نمونه در مقامه­ی «الحلوانیه» می­گوید: «… و فَطِنَ لِما بَطَنَ مِنَ استنکارهم. و حاذَرَ أن یفرُطَ إلیه ذَمٌّ. أو یلحَقه وَصمٌ. فقرأ: إنَّ بعضَ الظَّنِّ إثمٌ.» (حریری، ۱۳۶۴، ۲۵) ترجمه: و به آن انکارشان که مخفی و پنهان بود، پی برد و از اینکه نکوهشی برای او پیش بیاید یا عیب و عاری به او برسد ترسید. به همین خاطر خواند: همانا بعضی از گمان­ها گناه است. حریری در اینجا از آیه ۱۲ سوره حجرات استفاده نموده: «یا أیهَا ألذینَ آمَنوُا اجتَنبُوا کثِیراً مِنَ الظَّنِّ إنَّ بَعضَ الظَّنِّ إثمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یغتَب بَعضُکُم بَعضا أَیحِبُّ أحَدُکُم أن یأکُلَ لَحمَ أخِیهِ مَیتا فَکَرِهتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللهَ إنَّ اللهَ تَوَّابُ الرَّحِیمُ.»