و مثال هایی هم در مورد دسته ی دوم و روش دوم نقل می کنند از جمله:
(… إِنَّما یُوَفَّى‏ الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِساب)[۱۱۹]‏ «… صابران اجر خود را به تمام و کمال و بدون حساب خواهند گرفت.»
و آیه: (… إِنَّ الظَّالِمینَ لَهُمْ عَذابٌ‏ أَلیمٌ)[۱۲۰] «… بدرستى ستمکاران عذابى دردناک دارند.»
روش سوم به این ترتیب است که، دلیل گرایش به رذائل و دوری از منشا همه ی فضائل یعنی خداوند، دو چیز است : ۱- انجام و گرایش به رذیلتی برای کسب یک عزت ۲- انجام و گرایش به رذیلتی به خاطر ترس از نیرویی, قرآن کریم، دیدگاهی را مطرح می کند که: (…إِنَّ الْعِزَّهَ لِلَّهِ جَمیعا…)[۱۲۱]
و فرد در این مکتب به یک دید الهی و توحیدی می­رسد که عزت و قدرت را جز در خداوند نمی­بیند و اصلا جز خدا را نمی­بیند و در نتیجه از خداوند که منشأ همه­ی فضایل است غافل نشده، یعنی زمینه ­های گرایش به رذایل که همانا کسب عزت یا ترس از نیرویی است را از بین می­برد و همه­ی این صفات را به خداوند نسبت می­دهد و فرد مؤمن متکی به خدا و دارای دید توحیدی، دیگر اصلا زمینه­ای برای دوری از فضایل و گرایش به رذایل در او باقی نمی­ماند.[۱۲۲]
راهکارهایی که برای تهذیب نفس در قرآن مطرح شده بسیار زیاد هستند که در این­ مطلب گنجایش تمام آن­ها وجود ندارد؛ از این رو به مهم­ترین این موارد اشاره­ای می­کنیم:

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

۲-۱- یقظه

یقظه به معنای بیدار شدن به خود آمدن و متنبه گشتن است.
اولین قدم در سلوک الی الله یقظه است. یقظه در تهذیب نفس از اهمیت زیادی برخوردار است. برای تحقق تهذیب نفس، بیداری دل از خواب غفلت و توجه کردن به غافل بودن خویش می‏باشدکه عارفان از آن به «یقظه»تعبیر می­ کنند. یک مبتدی که می­خواهد تهذیب نفس کند، باید از یقظه شروع کند. یعنی اول باید بیدار شود، حقیقت را بشناسد و بداند انسان برای چه به دنیا آمده و هدف برای خلقت چیست. مبدأ و مقصد را بشناسد و درباره این راه نورانی تفکر کند.[۱۲۳]
خداوند متعال می­فرماید: (یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الحَْیَوهِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الاَْخِرَهِ هُمْ غَافِلُون)[۱۲۴]
«آن­ها فقط ظاهرى از زندگى دنیا را مى‏دانند، و از آخرت (و پایان کار) غافلند!»
و می­فرماید: (وَ مَا هَذِهِ الْحَیَوهُ الدُّنْیَا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الاَْخِرَهَ لَهِىَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُون)[۱۲۵]
«این زندگى دنیا چیزى جز سرگرمى و بازى نیست؛ و زندگى واقعى سراى آخرت است، اگر مى‏دانستند!»
تدبر عمیق در این آیات و دیگر آیات و دقت در اشارات آن­ها به خوبی معلوم می­ کند که موجودیت حیات دنیا بر پایه­ جهل و غفلت به خصوصی است و اگر این جهل و غفلت بر طرف شود و یقظه و تنبه حاصل شود، اساس مودیت آن متزلزل می­گردد و خیال و فریب بودن آن روشن می­ شود و حقیقت به وضوح می­رسد. این بیدار شدن و به خود آمدن از یک چنین جهل و غفلت را «یقظه» می­نامند.[۱۲۶]
آیات قرآن و خطاب­ها و نداهای ربوبی می­خواهد مؤمنین را بیدار نموده و به خود آورد. یعنی به آنان که اسلام و ایمان آورده و زمینه روحی آن­ها مستعد برای به خود آمدن و متنبه گشتن است، خطاب­ها و نداهای بخصوصی دارد. گاهی می­فرماید:
(یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ءَامِنُواْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتَابِ الَّذِى نَزَّلَ عَلىَ‏ رَسُولِه…)[۱۲۷]
«اى کسانى که ایمان آورده‏اید! به خدا و پیامبرش، و کتابى که بر او نازل کرده، ایمان (واقعى) بیاورید …»
و جای دیگر هم می­فرماید:
(وَ کَأَیِّن مِّنْ ءَایَهٍ فىِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیهَْا وَ هُمْ عَنهَْا مُعْرِضُونَ – وَ مَا یُؤْمِنُ أَکْثرَُهُم بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُم مُّشْرِکُون)[۱۲۸]
«و چه بسیار نشانه‏اى (از خدا) در آسمانها و زمین که آنها از کنارش مى‏گذرند، و از آن رویگردانند! – و بیشتر آنها که مدعى ایمان به خدا هستند، مشرکند!»
هر کلام از آیات شریفه قرآن به نحو خاصی «یقظه» می­آورد. در نتیجه با تلاوت آیات و تدبر عمیق در آن­ها و با تکرار تلاوت و تدبر و نیز با تعمّق بیشتر، همه­ی حجب اوهام و غفلت کنار رفته و حقایق برای انسان معلوم گردیده و بصیرت حاصل گشته و بالاخره انسان به خود آمده و بیدار می­ شود و از راهی که قبلا در پیش گرفته بود برمی­گردد و در راهی که باید در پیش بگیرد قدم می­گذارد. درست مانند کسی که در خواب باشد و خواب ببیند و در همان عالم خواب بر اساس یافته­ های خیالی خویش فکرها داشته و تصمیم­ها گرفته و راه و روشی برای خود در پیش بگیرد، ولی یک دفعه بیدار شده و همه را باطل بیند و حقیقت را چیز دیگر یافته و راه خود را اتخاذ کند.[۱۲۹]
به همین لحاظ خدای متعال در خود قرآن به تدبر در آیات و تعمّق در اشارات آیات با لحن و بیان خاصی تأکید نموده و به آن امر می­ کند.
(کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُواْ ءَایَاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب)[۱۳۰] «این کتابى است پربرکت که بر تو نازل کرده‏ایم تا در آیات آن تدبّر کنند و خردمندان متذکّر شوند!»
و در آیه دیگر می­فرماید:
(أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلىَ‏ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا)[۱۳۱]
«آیا آن­ها در قرآن تدبّر نمى‏کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟»
این آیه حاکی از آن است که تدبر در آیات قرآنی موجب یقظه و بیداری است مگر این­که انسان به دست خویش قفل یا قفل­هایی که مخصوص دل­هاست و آن­ها را از کار می­اندازد و از حرکت باز می­دارد بر دل خویش بزند. تلاوت و استماع آیات قرآنی و تدبّر در آن­ها، ایجاد آمادگی در وجود انسان می­ کند تا نور یقظه و جذب الهی به سراغ او آمده و او را غفلت و اوهام نجات داده و به خود آورد.
نور یقظه و جذب حق متوجه هم می­باشد و قلوب انسان­هاست که یا استعداد قبول را دارند و یا چنین استعدادی را نداشته و پذیرای آن نمی­باشند. آن هم به لحاظ حجب و موانعی که صاحبان این قلوب به دست خویش در دل­های خود ایجاد کرده ­اند. نفحات ربوبی به سراغ همه می­­آید، لیکن همه استعداد دریافت را ندارند و خود، به خود ظلم نموده ­اند.
در نتیجه باید تضرع نمود و از خدا خواست، و به تدبر و تفکر در آیات قرآن پرداخت و سعی در رفع موانع ازقلب نمود، تا نور یقظه بر دل بتابد و جذب الهی روی آورده و تنبه حاصل شود و زمینه سیر الی الله آماده گردد.

۲-۲- توبه

بعد از یقظه قدم بعدی در سلوک الی الله توبه یا بازگشت است. توبه یعنی پاک شدن از گناهان گذشته و شستشوی قلب از آلودگی­های روحی که باعث هدایت و سیر الی الله می­ شود. چنان چه خداوند می­فرماید:
(وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ‏ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى)[۱۳۲]‏
«و من هر که را توبه کند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، مى‏آمرزم!»
از این آیه شریفه استفاده می­ شود که توبه و ایمان به خداوند و عمل صالح موجب هدایت و سعادت سالک می­ شود و موجب پذیرش از جنب خداوند می­گردد که او را می پذیرد.[۱۳۳]
پیشگیری و ترک گناه موجب تهذیب نفس می­ شود. انسان وقتی که هنوز به گناه آلوده نشده یقینا از گناهکاری که بعدا توبه کند افضل است و بهتر می ­تواند از گناه چشم بپوشد. اما اگر انسان به گناه آلوده شود، نباید از رحمت خداوند مأیوس گردد؛ زیرا سیر و صعود الی الله و اصلاح نفس هیچ­گاه مسدود نمی­ شود. بلکه خداوند راه توبه و بازگشت را برای گناهکاران باز نموده است.[۱۳۴] خداوند می­فرماید:
( مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحیم)‏[۱۳۵]
«هر کس از شما کار بدى از روى نادانى کند، سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید، (مشمول رحمت خدا مى‏شود چرا که) او آمرزنده مهربان است.»‏
توبه همانند دارویی می­باشد که سالک الی الله با دستورات خاصی که متناسب با وضعیت روحی و آلودگی آن می­باشد، استفاده کند و مطابق دستور، بدون هیچ کم و زیادی عمل کند.[۱۳۶]
توبه در تعریف عام و وسیع آن عبارتست از بازگشت به سوی حق، از مخالفت و معصیت به موافقت و اطاعت، از غفلت و نسیان به ذکر و طلب، از اغیار به مقصود و…
از اول سلوک تا آخر آن، به تناسب مراحل و منازل مختلفی که پیش می­آید، سالک در حقیقت توبه و بازگشت است و در مدارج توبه پیش می­رود و قدم به قدم به سوی موطن اصلی خویش بر می­گردد.
(وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکمُ‏ْ تُفْلِحُون)[۱۳۷]
«و همگى بسوى خدا بازگردید اى مؤمنان، تا رستگار شوید!»
آیه ناظر بر این حقیقت است و صاحبان ایمان را به توبه در مدارج مختلف آن تا نیل به مقصود دعوت می­ کند.
توبه از اول سلوک شروع می­ شود و سالک در مرحله اول از مخالفت با حق و معصیت او، به موافقت با حق و طاعت از او بازگشت می­ کند و در مراحل بعدی از غفلت و نسیان حق به ذکر دائم و طلب او و از تعلق قلب به اغیار به انقطاع از اغیار و اقبال به سوی او و از مراتب خفیه شرک به عین توحید و بالاخره از خود و نام ونشان خودی به فناء فی وجه الله بازگشت می­نماید.
بنابراین توبه فقط در توبه از حرام­ها که عبارتند از ترک واجبات و ارتکاب محرّمات خلاصه نمی­ شود.
در هر مرحله­ ای از مراحل سلوک و در هر منزلی از منازل سیر توبه­ای هست که متناسب با همان مرحله و با همان منزل می­باشد. توبه از حرام­ها در اول سلوک است و اما در مراحل و منازل بعدی به حسب هر کدام از آن­ها توبه دیگری مطرح است.[۱۳۸]

۲-۲-۱- توبه از حرام­ها

سالک بیدار در مقام توبه از حرام­ ها باید وضع خویش را در ایام گذشته و حال به خوبی مورد دقت قرار داده و نگاه دقیق و عمیقی به خود کند و ببیند در باطن امر در حین معصیت و مخالفت خداوند در چه وضعی بوده و می­باشد. وقتی نظر به وضع خود به هنگام انجام دادن معصیت می­ کند، حقیقت امر را چنین می­بیند که معصیت بسیار بزرگ و فوق تصور به هنگام ابتلا به حرام، دامنگیر وی می­گردد و او در حقیقت از نظر حق می­افتد و به حال خود واگذار می­ شود و بلکه تحت ولایت شیطان قرار می­گیرد و این معصیتی است بس بزرگ که هر کس بفهمد راضی به آن نگردد.[۱۳۹]
(… وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ‏ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُون‏)[۱۴۰]
«… و آن­ها که توبه نکنند، ظالم و ستمگرند!»
ذیل این آیه آمده توبه درست به تحقق نرسد مگر بعد از شناختن گناه و شناختن گناه به این است که در سه چیز نگاه کنی: اول اینکه نگاه کنی به بیرون رفتن خود از عصمت الهی در حین انجام دادن گناه. دوم اینکه نگاه کنی به شاد شدن خود به هنگام دست یافتن به گناه. سوم اینکه نگاه کنی به چاره جویی نکردن خود برای ترک گناه و اصرار ورزیدن بر آن در حالی که یقین داری خدای متعال تو را می­نگرد.[۱۴۱]
وقتی سالک بیدار بر وضع خویش به هنگام گناه پی برد، می­بیند هر چه زودتر از این معصیت بزرگ و بی شرمی درد آور باید توبه کند. می­بیند نباید این بازگشت را لحظه­ای به تأخیر بندازد و نیز نباید اگر چه گناه او زیاد باشد مأیوس گردد. باید به عفو و مغفرت بی حد و بی نهایت حضرت حق امیدوار باشد که رحمت او واسع و عفو او شامل است.[۱۴۲]

۲-۲-۲- توبه از رذایل اوصاف و اخلاق

مسئله مهم دیگری که در مرحله اول توبه مطرح است و سالک باید به آن توجه داشته باشد، مسئله توبه از رذایل اوصاف و اخلاق است. سالک وقتی صادقانه قدم در طریق گذاشت همه چیز به تدریج برای او معنا پیدا می­ کند. او دیگر مانند عامه­ی مردم نیست که حقایق را ساده بگیرد و واقعیت­ها را سهل بگیرد.
او با بهره گرفتن از اشارات آیات و روایات به وضوح به این حقیقت می­رسد که اوصاف و اخلاق، یک سلسله واقعیت­ها در وجود انسان و روح او هستند و قسمتی از موجودیت واقعی وی را تشکیل می­دهند. رذایل اوصاف و اخلاق مانند: حسد، حرص و طمع، خشم، ترس و کینه، عداوت و صفات رذیله دیگر خصوصیات و مسائل جهنمی هستند و به آن­جا برمی­گردند. پیداست کسی که حامل آن­هاست، همان­ها او را به سوی عالم خود که جهنم است می­برند. بنابراین سالک در مقام توبه باید از رذایل اوصاف و اخلاق نیز توبه کند و در تطهیر خود از آن­ها مجاهدت نموده و در این امر هیچگونه سستی به خود راه ندهد. او باید از تک تک رذایل که در آیات و روایات به آن­ها اشاره شده توبه کند و از وجود خود کنار بزند، تا جایی که همه آن­ها را از خود دور نموده و به مقابل آن­ها یعنی فضایل اوصاف و اخلاق متصف گردد.[۱۴۳]
به صفات زشت و رذایل اخلاق و هرگونه آلودگی، حجاب ظلمانی گویند که بر فردی که قصد تهذیب دارد لازم است از تک تک این حجاب­ها رهایی یافته و با تلاش و کوشش هر یک از آن­ها را از خود دور کند.
حجب ظلمانی عبارت است از حجاب تعلق به بدن مادی، حجاب کفر و شرک و عناد با حق و آیات حق، حجاب عقاید و افکار باطل و ناصحیح، حجاب اخلاق و اوصاف رذیله، حجاب عادات، حجاب اوهام و تخیلات، حجاب تعلق و اسارت به مظاهر مادی و آن­چه غیر حق است، و…… و در یک عبارت کوتاه، هر خصوصیت و هر رنگی که عارض روح انسان گشته و روح را به سوی غیر خدا سوق داده و در جهت غیر او، و دوری و فرار از او قرار می­دهد.[۱۴۴]
هر یک از حجاب­هایی که نام برده شد به طریقی انسان را از حق دور کرده و او را به سوی پلیدی­ها و زشتی­ها سوق می­دهد. لذا بر کسی که قصد دارد خویشتن را تهذیب کند، لازم است که آن­ها را شناخته و وجودش را از همه حجاب­های ظلمانی پاک و طاهر کند.
در این­جا نمیتوانیم به بیان نحوه حجاب زدایی از همه آن­ها بپردازیم، تنها به یک نمونه اشاره می­کنیم:
۲-۲-۲-۱- حجاب اوصاف رذیله
هر خلق و صفت بد حجابی از حجاب­های ظلمانی است و خروج از حجاب هر خلق بد و هر صفت بد و نجات یافتن از آن، با مجاهدت­ها و مراقبت­های پیگیر انجام می­گیرد. قرآن کریم با بیان اخلاق و اوصاف بد و با تحذیر از آن­ها و دعوت به مجاهدت، و با ارائه اخلاق فاضله و اوصاف کریمه، می­خواهد انسان­ها را از حجاب و حجاب­های ظلمانی اخلاق و اوصاف رذیله نجات داده و بیرون بیاورد.[۱۴۵]
به عنوان مثال خشم گرفتن در جایی که نباید خشمگین و غضبناک شد از صفات رذیله بوده و به سرعت انسان را وارد جهنم می­ کند. امیرالمومنین (ع) می فرمایند:
«الْغَضَبُ‏ نَارٌ مُوقَدَهٌ…»[۱۴۶]
(غضب آتش افروخته است…)
لذا اگر این آتش مهار نشود هم خود غضب کننده و نیز دیگران می­سوزند .
در مقابل، کسی که با مجاهده و تلاش این صفت زشت را از خود دور کرده و یا به تعبیری دیگر، مهار غضب را به دستش گرفته، او توانسته است یکی از بزرگ­ترین حجب ظلمانی را از خود دور کرده و ملبس به صفت حلم و صبر شده است .
البته روایات متعددی برای فرو نشاندن غضب و طریقه مهار کردن آن وارد شده است و بزرگان ما نیز راهکارهایی را بیان کرده اند که می­توان به کتب حدیث و کتب اخلاقی بزرگان رجوع کرد .

۲-۲-۳- توبه نصوح

زمانی که انسان تصمیم به توبه می گیرد و می خواهد توبه خویش را در تمام طول عمرش نگه دارد باید در آن دقت بیشتری کند تا کامل و صحیح انجام شود و این توبه حتما باید بعد از یقظه و بیداری باشد که آن را توبه نصوح می­نامند. یعنی سالک هنگامی که از خواب غفلت بیدار شود متوجه می­گردد که چه نعمت­های معنوی را از دست داده است، لذا در صدد توبه بر می ­آید و این جاست که خداوند وعده داده است که هر کس توبه نصوح کند عقب افتادگی او را جبران می­کنیم:
(یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَهً نَصُوحاً عَسى‏ رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُم‏…)[۱۴۷] «اى کسانى که ایمان آورده‏اید بسوى خدا توبه کنید، توبه‏اى خالص؛ امید است (با این کار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد…»
سالک هنگامی­که از تمامی گناهان توبه می­ کند باید تا آخر عمر بر توبه خود پایدار بماند و آن را نشکند و آن چه را که از دست داده جبران کند. چنین توبه­ای توبه نصوح است. پس واجب است بر سالک الی الله که از هر چیزی که غیر خدا باشد خارج شود، حتی وجود و تعلقات نفسانی خویش. [۱۴۸]
در نتیجه سالک وقتی توبه می­ کند و پایدار به آن باقی می­ماند یک قدم به پاکی نفس خود نزدیک­تر می­ شود و می ­تواند امیدوار باشد که به این مهم دست می­یابد.

۲-۳- تقوی

تقوی اسم مصدر است از ریشه «وقی» و در اصل «وقوی» است که «واو» به «تاء» عوض شده است و در لغت به معنای پرهیز، حفاظت و مراقبت شدید و فوق العاده و در ادبیات معارف اسلامی به معنای حفظ خویش از مطلق محذورات است؛ اعم از محرمات و مکروهات. و یا به معنی حفظ کردن چیزی در برابر آفات است. تقوا به معنی محفوظ داشتن روح و نفس است از آن چه بیم می رود و به آن زیان رساند. سپس به خوف و ترس نیز تقوا گفته شده است و در لسان شرع آن را به خویشتن داری در برابر گناه و محرّمات اطلاق می کنند و کمال آن به ترک بعضی از مباحات مشکوک است.[۱۴۹]
تقوی در اصطلاح به معنی یک نوع احتراز و پرهیز است و اگر تقوای از خداوند مطرح شود معنایش دوری از ارتکاب گناه است که نتیجه گناه به حکم عدل الهی کیفر وعذاب خواهد بود.[۱۵۰] چنان­که در آیه ذیل به آن اشاره شده: