راوی كه یک تن از شیعه است می‌گوید از امام صادق(ع) پرسیدم كه برای مرد نگاه كردن به چه قسمت از بدن زن جایز است در صورتی كه محرم او نباشد؟ فرمود چهره و دو كف دست و دو قدم.
این روایت متضمن حكم جواز نظر بروجه و كفین است نه حكم عدم وجوب پوشیدن آنها و اینها دو مسئله جداگانه است ولی بعداً خواهیم گفت كه اشكال بیشتر در جواز نظر است نه در عدم وجوب پوشیدن. اگر نظر جایز باشد به طریق اولی پوشیدن واجب نیست.

اسماء دختر ابوبكر كه خواهر عایشه بود به خانه پیامبر آمد در حالی كه جامه‌های نازك و بدن نما پوشیده بود. رسول اكرم روی خویش را از او برگرداند و فرمود:
«ای اسماء همین كه زن به حد بلوغ رسید سزاوار نیست چیزی از بدن او دیده شود مگر چهره و قسمت از مچ به پایین دست خودش. (سنن ابو داود جلد2 ص383)
این روایات با نظر ابن عباس و ضحاك و عطا منطبق است نه با نظر ابن مسعود كه مدعی بوده است مقصود زینت ظاهری «جامه» است.
به هر حال این روایات می‌فهماند كه برای زن پوشانیدن چهره و دست‌ها تا مچ واجب نیست. حتی آشكار بودن آرایش‌های عادی و معمولی كه در این قسمت‌ها وجود دارد نظیر سرمه و خضاب كه معمولاً زن از آنها خالی نیست و پاك كردن آنها یک عمل فوق‌العاده به شمار می‌رود نیز مانعی ندارد.
كیفیت پوشش:
بعد از این استثناء این جمله آمده است: «ولیضربن نجمدهن علی جیوبهن» یعنی می‌باید روسری خود را بر روی سینه و گریبان خویش قرار دهند. البته روسری خصوصیتی ندارد. منضور پوشیدن سروگردن و گریبانست.
این آیه حدود پوشش را مشخص می‌كند. در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه مورد بحث می‌گوید:
«زنان مأمورشده‌اند كه روسری‌های خود را بر روی سینه خود بیفكنند تا دور گردن آنها پوشیده شود گفته شده است كه قبلاً دامنه روسری‌ها را به پشت سر می‌افكندند و سینه‌هاشان پیدا بود. كلمه «جیوب» (گریبان‌ها) كنایه است از سینه‌ها زیرا گریبان‌ها است كه روی سینه‌ها را می‌پوشاند و گفته شده است كه از آن جهت این دستور دیده است كه زنان موها و گوشواره‌ها و گردن‌های خویش را بپوشانند.»
ابن عباس ذیل این آیه گفته است: «زن باید موی و سینه و دور گردن و زیر گلوی خویش را بپوشاند».
تفسیر صافی هم بعد از ذكر جمله ولیضربن … می‌گوید:
«برای اینكه گردن‌ها پوشیده شود.»
به هر حال این آیه در كمال صراحت حدود پوشش لازم را بیان می‌كند.
استثناء دوم:
«ولا یبدین زینتهن الا لبعولتهن اوابائهن بعولتهن او ابنائهن او ابنا بعولتهن او اخوانهنا او بنی اخوانهن او نسائهن او ماملكت ایمانهن او التابعین غیراولی الاربه …»
یعنی زینت‌های خود را آشكار نكنند مگر برای شوهران و پدران خود و پدران شوهر و پسران خود و پسران شوهر و برادران خود و پسران برادر و خواهران خود و پسران خواهر و زنان هم كیش خود و بندگان و طفلی كه هنوز بر عورت زنان آگاه نیستند.
بررسی حدود پوشش كه در اسلام بر زن واجب است:
آیه پوشش كه همان آیه 31 سوره نور است و برای بیان این وظیفه و تعیین حدود آن است پوشانیدن وجه و كفین لازم شمرده نشده. در این آیه به دو جمله می‌توان استناد جست. یكی جمله «ولا یبدین زینتهن الا ماظهرمنها» و دیگر جمله «ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن».
در مورد جمله اول دیدیم كه اكثر مفسران و عموم روایات، خضاب و سورمه و انگشتر و دستبند و امثال اینها را مصداق مستثنی (الاماظهر) دانسته‌اند. این زینت‌ها زینت‌هایی است كه در چهره و دو دست تا مچ، صورت می‌گیرد. خضاب و انگشتر و دست‌بند مربوط به دست است و سورمه مربوط به چشم.
كسانی كه پوشش وجه و كفین را واجب می‌دانند باید استثناء «الاماظهر» را منحصر بدانند به لباس رو و واضح است كه حمل استثناء بر این معنی بسیار بعید و خلاف بلاغت قرآن است. مخفی داشتن لباس رو به علت اینكه غیر ممكن است احتیاج به استثناء ندارد. گذشته از اینكه لباس را وقتی می‌توان زینت محسوب كرد كه قسمتی از بدن نمایان باشد مثلاً در مورد زنان بی پوشش می‌توان گفت كه لباس آنها یكی از زینت‌های آنهاست. ولی اگر زن تمام بدن را با یک لباس سرتاسری بپوشاند چنین لباسی زینت شمرده نمی‌شود.
خلاصه اینكه ظهور آیه را در اینكه قسمتی از زینت بدن را استثناء می‌كند نمی‌توان منكر شد و صراحت روایات هم ابداً قابل تردید نیست.
در مورد جمله دوم باید گفت: آیه دلالت دارد كه پوشانیدن گریبان لازم است و چون در مقام بیان خداست اگر پوشانیدن چهره هم لازم بود بیان می‌كرد.
دقت كنید «خمار= روسری» اساساً برای پوشانیدن سروضع شده است. ذكر كلمه «خمر» در آیه می‌فهماند كه زن باید روسری داشته باشد و واضح است كه با روسری پوشانیدن مربوط به سر است و اما اینكه غیر از سر آیا قسمت دیگری را هم باید با روسری پوشانید یا نه؟ بستگی دارد به بیان آن. و چون در آیه فقط زدن دو طرف روسری بر گریبان مطرح است معلوم می‌شود كه همین مقدار واجب است.
ممكن است كسی خیال كند معنی «ولیضربن نجمرهن علی جیوبهن» این است كه روسری‌ها را مانند پرده از جلو چهره آویزان كنند تا حدی كه روی گریبان و سینه را بپوشاند.
اما نمی‌توان آیه را به این معنی حمل كرد زیرا: اولاً كلمه «خمار» به كار رفته نه كلمه «جلباب» خمار روسری كوچك است و «جلباب» روسری بزرگ، روسری كوچك را نمی‌توان آن اندازه جلوكشید و مانند پرده آویزان كرد به طوری كه چهره و دورگردن و گریبان و سین
ه را بپوشاند و در عین حال سروپشت گردن و موها كه معمولاً در آن زمان بلند بوده، پوشیده بماند.
ثانیاً آیه می‌فرماید با همان روسری‌ها كه دارید چنین عملی انجام دهید بدیهی است اگر آن روسری‌ها را به آن شكل روی چهره می‌آویختند جلوی پای خود را به هیچ وجه نمی‌دیدند و راه رفتن برایشان غیرممكن بود. آن روسری‌ها قبلاً «مشبك» و «توری» ساخته نشده بود كه برای این منظور مفید باشد. اگر منظور این بود كه لزوماً روسری‌ها از پیش رو آویخته شود دستور می‌رسید كه روسری‌هایی تهیه كنید غیر از این روسری‌های موجود كه توانید هم چهره را بپوشانید و هم بتوانید راه بروید.
ثالثاً تركیب ماده «ضرب» و كلمه «علی» مفید مفهوم آویختن نیست. چنانكه قبلاً گفتیم و از اهل فن لغت و ادب عرب نقل كردیم تركیب «ضرب» با «علی» فقط مفید این معنی است كه فلان چیز را بر روی فلان شی مانند حایلی قرار داد.
مفهوم «و لیضربن نجمرهن علی جیوبهن» این است كه با روسری‌ها بر روی سینه و گریبان حایلی قرار دهید. پس وقتی در مقام تحریر و بیان حدود پوشش است و می‌فرماید با روسری‌ها بر روی گریبان‌ها و سینه‌ها حایلی قراردهید و نمی‌گوید بر روی چهره حایلی قراردهید معلوم می‌شود حایل قراردادن برروی چهره واجب و لازم نیست.
تا اینجا از دیدگاه تفاسیر گوناگون با تعریف و تعیین محدوده پوشش در قرآن آشنا شدیم. در این قسمت ضمن اشاره به آراء مراجع تقلید و مجتهدین این تعریف را از دیدگاه آنان بررسی كرده تا بتوانیم به صورت منطقی‌تری به نتیجه‌گیری بپردازیم.

از نظر آیت‌ا… خامنه‌ای ؛ زنان باید تمام سر و بدن خود را به جز صورت و دست‌ها تا مچ كه زینت و آرایش نشده باشد یا لباسی كه توجه نامحرم را جلب نكند بپوشانند.
در حجاب و پوشش واجب لباس معینی شرط نیست و هر لباسی كه تمام بدن زن را (به جز صورت و دست‌ها تا مچ كه استثناء شده) و همچنین برجستگی‌های بدن را بپوشاند و توجه نامحرم را جلب نكند كفایت می‌كند.
همچنین تشخیص مصداق زینت، عرض است و هرچه عرفاً زینت محسوب شود زن باید آن را از نگاه نامحرم بپوشاند.

آیت‌ا… فاضل لنكرانی نیز معتقد است حجاب طبق آیات قرآن در روایات یعنی پوشاندن تمام بدن به غیراز گردی صورت و دست‌ها تا مچ؛ و همچنین پوشاندن موی سر برای خانم‌ها هم واجب است و این مسئله از مسلمات دین است.
«كسی كه موی سر و تمام بدن غیر از دست‌ها تا مچ و گردی صورت بقیه بدن را بپوشاند» با حجاب است و اگر كسی حتی مقداری از آنچه كه گفته شده را نپوشاند حجاب را رعایت نكرده است. البته این نكته را هم یادآور می‌شوم كه خانم‌ها نباید لباس بپوشند كه برجستگی‌ها و زیبایی‌های زنانه و حجم بدن آنها پیدا باشد یعنی پوشیدن لباس تنگ هم برای آنها جایز نیست. همینطور پوشیدن لباس رنگی كه موجب جلب توجه نامحرم شود برای خانم‌ها جایز نیست.

آیت‌ا… صانعی عنوان می‌كند كه به طور كلی بر زن پوشاندن تمام بدن به جز گردی صورت و دست‌ها تا مچ و پاها تا مچ در مقابل نامحرم واجب است و شارع مقدس نسبت به رنگ و كیفیت لباس نظر خاصی ندارد و اگر در جایی رنگ یا كیفیت لباس به گونه‌ای باشد كه ایجاد مفسده كند جایز نیست و تشخیص موضوع با خود مكلف است.
وی ضمن اینكه به تفسیر آیه 31 سوره نور در تفسیر المیزان ارجاع می‌دهد معتقد است: «به هر حال صورت و دست‌ها محل زینت محسوب نمی‌گردد. ولی اگر آرایش نمودن و خود را در دید مردان بیگانه قراردادن موجب فساد در جامعه گردد حرام است.

آیت‌ا… مبشر كاشانی معتقد است آرایش زنان در جامعه برای جلوه‌گری، خودآرایی، خودنمایی در دید نامحرم، حرام است و نیز بیرون گزاردن موی سر چه كم باشد چه زیاد جایز نیست ولی پوشیدن جوراب نازك اگر از غوزك مچ پا به بالا نباشد و مفسده‌ای نداشته باشد اشكال ندارد. اگرچه بهتر است آن را بپوشاند.
آیت‌ا… شیرازی معتقد است به جز گردی صورت و دست‌ها از مچ به پایین نباید دیده شود و زینت و آرایش هم نباید وجود داشته باشد. حتی انگشتر نیز نوعی زینت و آرایش به شمار می‌رود و آشكار كردن آن برای مردان بیگانه جایز نیست.
آیت‌ا… سیستانی نیز عنوان می كند كه واجب است زن تمام بدن خود را به استثناء صورت و دست‌ها تا مچ از چشم نامحرم با پوشش‌هایی كه خود، زینت نباشد مستور كند.
وی معتقد است پوشانیدن پشت و روی پا از نامحرم واجب بوده و زینت كردن (در حد معمول) دست‌ها تا مچ و یا آرایش ساده صورت محل اشكال است و چهره آرایش كرده باید پوشانده شود. به اعتقاد آیت‌ا… سیستانی زن نباید احتیاط لازم باید بدن و موی سر خود را از پسری هم كه بالغ نشده ولی خوب و بد را از یكدیگر تشخیص می‌دهد بپوشاند، و برای حجاب چادر بهتر است.
دیدگاه نسبتاً متفاوت دیگری نیز وجود دارد كه البته نه از نظر یک مرجع تقلید بلكه از دیدگاه یک مجتهد عنوان می‌شود. در این دیدگاه علاوه بر اینكه سخت‌گیری‌های مراجع در آن دیده نمی‌شود جنبه الزام آور بودن حجاب برای زنان نیز به گونه‌ای متفاوت بیان گردیده است.

حجه السلام محسن كدیور معتقد است اسلام پوشش خاصی برای مرد و زن نهاده. پوشش بر دو قسمت است. یكی پوشش نگاه و صدا و دیگری پوشش اندام بدن است. پوشش نگاه و صدا در اسلام یعنی ممنوع بودن نگاه‌های هرزورها. خداوند
در سوره نساء هم به مردان و هم به زنان می‌گوید كه نگاهتان حریم داشته باشد.
شما مجاز نیستید به هر چیزی نگاه كنید چرا كه این امر مقدم افعال بعدی است. از آن طرف هم تأكید بر خودنگهداری و حفظ ناموس می‌كند.
مسئله دوم پوشش بدن است. در اسلام سه گونه پوشش داریم: یكی پوشش حداقلی است كه لازمه مكان‌هایی چون استخر است كه پوشش حداقلی است. پوشش نوع دوم پوشش در نماز است. انسان وقتی می‌خواهد نماز بخواند باید حداقل لباس را به تن داشته باشد. فتوای برخی از علماء دایر بر این است كه بانوان وقتی می‌خواهند نماز بخوانند چنانچه نامحرمی در محل نباشد می‌توانند بدون روسری اقامه نماز كنند. البته بانوان وقتی می‌خواهند نماز بخوانند چنانچه نامحرمی در محل نباشد می‌توانند بدون روسری اقامه نماز كنند. البته فتوای اكثر علماء این است كه بانوان حتماً باید روسری برسر داشته باشند ولی در كل مهم این است كه در لباس مناسب عبادت انجام پذیرد. سوم پوشش نسبت به نامحرم و یا پوشش خارج از خانه است. وقتی زن و مردم می‌خواهند وارد خیابان یا اداره شوند اسلام حریمی قرارداده با خاستگاهی اخلاقی تناسب با تكالیف دینی دارد. یعنی وجدان دینی مومن اقتضای رعایت آن را می‌كند. و آن این است كه می‌گوید زن زینت خود را جز برای محارمش آشكار نكند.
در سوره احزاب اینطور ذكر شده كه زنان سروروی خود را بپوشانند این زیبایی زن است و زن باید این زیبایی را در اختیار هركسی قراردهد. و این زیبایی متعلق به كسانی است كه زن آنها را مناسب می‌بیند مانند همسر و برای مردان كوچه و خیابان آنها را می‌پوشاند. این جز تكالیف زن و مرد مسلمان است.
نكته بسیار ظریفی كه اینجا مطرح می‌شود این است كه آیا می‌توان این الزام اخلاقی دینی را تبدیل به الزام فقهی و یا حقوقی كرد و حتی برای كسانی كه اعتقادی به این امر ندارند آن را به عنوان یک قانون قابل مجازات درآورد؟
من در این زمینه تردید دارم و معتقدم پوشش را باید به شكل آزادانه و اختیاری و تنها با پشتوانه ایمان برای زنان مسلمان قراردهیم. اگر می‌خواهیم جامعه دینی داشته باشیم نمی‌توانیم حداكثر ضوابط دینی را به قانون تبدیل كنیم.
در سوره احزاب نكته‌ای وجود دارد كه می‌شود از آن استفاده كرد. وقتی خداوند به پیغمبرش می‌فرماید: ای پیامبر به زنان و دخترانت و همه بانوان مومن بگو كه سرپوش‌های خود را به خود نزدیک كنند تا آزار نبینند. (آیه 59 سوره احزاب) به زبان دیگر روسری بپوشند.
تحلیل این توصیه مهم است. در واقع می‌گوید این نوع پوشش برای شناساندن زن مسلمان است. در آنا زمان بین زنان پاك و ناپاك تفاوتی از حیث ظاهر نبوده بعضی‌ها با این افراد وارد گفت‌و گو شده و روابط پنهانی برقرار می‌كردند.
آیه شریفه می‌گوید شما خود را ملبس به نشانی كنید كه مورد ایذاء قرار نگیرید. البته تفسیر سنتی‌اش این است كه بین زنان آزاده و برده تفاوت بوده و مردان وقتی می‌دیدند زنان برده هستند خود را مجاز می‌دیدند كه آزارشان دهند. از آیه شریفه توصیه می‌كند كه شما روسری‌ سرتان كنید تا بدانند شما زنان آزاده هستید.
البته من این را به قرآن نسبت نمی‌دهم چرا كه زنان برده هم با فرهنگ آن روز برخوردار از حقوق انسانی بوده و كسی حق نداشته متعرض شود. منتهی در اینجا می‌خواهد بگوید مانند زنان خیابانی كه الان به عنوان یک معضل درجامعه ما مطرح شده به گونه‌ای خود را نیارایید كه با زنان ویژه اشتباه گرفته شوید. از این آیه و با چنین روایتی می‌توان بوی حق را استشمام كرد. به بیان دیگر پوشش یک امتیازات و این امتیاز را زن باید آزادانه اختیار كند.
حد پوشش در اسلام سالم سازی جامعه است و من به آن كاملاً معتقدم. یعنی معتقدم ضوابط اسلامی در زمینه پوشش بانوان بسیار مترقی و قابل دفاع است مشروط بر آنكه آن را با عرضیات عصر نزول مخلوط نكنیم. آن عرضیات برای دوران خودش كاملاً قابل احترام بوده ولی امروزه این عرضیات می‌تواند تغییر كند.
نتیجه گیری:
همانطور كه دیدیم در تفاسیر گوناگونی كه به آنها اشاره شد وهمچنین در میان آراء مراجع تقلید در پوشاندن بدن غیر از صورت و دست‌ها از مچ به پایین با اتفاق نظر وجود دارد. آنچه كه در میان آنها متفاوت است موضوع پوشاندن پاها از مچ به پایین و همچنین حد استفاده از زیورآلات است، یعنی بخشی از آنچه كه در قرآن به عنوان «زینت ظاهری» برای پوشاندن، استثناء شده است.