فصل اول:

کلیات تحقیق

مقدمه
اساس فهم جامعه در سنت تفکر کارکردگرای بر مفهوم تعادل و نظم اجتماعی استوار است. این تعادل در رویکردهای مختلف کارکردگرایی یک وجه شترک دارد و آن هم انسجام اجتماعی است که تظاهرات مختلفی دارد. تظاهراتی از قبیل حمایت اجتماعی، تنظیم اجتماعی نظارت اجتماعی، مسئولیت اجتماعی و… یکی از مهمترین این تظاهرات امکان تعامل اجتماعی است. تعامل اجتماعی تنها از خلال زبان موضوعیت دارد و زبان چیزی است که امکان گفتگو و فهم­پذیری ابهامات را برای کنشگران فراهم می کند. کنش در بستر و میدانی اجتماعی روی میدهد و بین کنش و میدان تعاملی برقرار است که سطوح عمل را تعیین می کند. تعامل اجتماعی به بیشترین وجه خود را در کنش­های متقابل چهره به چهره و در گفتگو نشان می­دهد. از خلال گفتگو و ارتباط است که میتوان الگوی تقابل، تضادف تعامل و همگرایی کنشگران با یکدیگر را فهم کرد. به عبارت دیگر گفتگو و تعامل اجتماعی نمودی است از سطح انسجام جامعه. از این رو می­توان این مسئله را مورد بررسی قرار داد که میزان انسجام اجتماعی که خود را در شدت و حدت آنومی نشان میدهد چه نسبتی با امکان تعاکل و ارتباط اجتماعی دارد.
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی
در این فصل تلاش می­ شود مسئله پژوهش حاضر حول ارتباط این دو مفهوم صورت بندی شود.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.

۱-۱- طرح مسئله

بروز مشاجرات و درگیری‏های افراد در حوزه‏های فردی و غیرفردی می‏تواند ناشی از رنگ باختن معیارهای اخلاقی، قواعدِ ازکارافتاده و قاعده گریزی افراد جامعه باشد. این‏ها ویژگی‏های جامعه‏ا‏ی است که هنجارها درآن تضعیف شده است. پدیداری چنین پنداشتی در ذهنیت افراد جامعه کنش های آنان را نیز تحت‏تاثیر قرارخواهدداد. فردی که احساس بی‏هنجاری می‏کند، اطراف خود را پرآشوب می‎بیند، هیچ ضابطه و قاعده‏ای را برنمی‏تابد، در نظر او هنجارهای تنظیم‏کننده‎ی رفتار مبهم و ناکارآمدند، چنین فردی تمایل به خزیدن در کنج انزوا دارد و نسبت به جامعه خویش بی‏اعتماد است. اعتماد اصلی‏ترین مولفه‏ی مقوِّم و تحکیم‏کننده تعامل و ارتباط میان افراد است، آنچه به این عامل خدشه وارد می کند و زمینه ساز بی اعتمادی می‏شود چیرگی احساس بی‏هنجاری در جامعه است.
رواج احساس‏بی‏هنجاری[۱] در افراد جامعه باعث از کارافتادن معیارها و هنجارهای همگانی و به تبع آن رشد و گسترش فردگرایی غیراخلاقی می‏شود. فرد با چنین احساسی دیگر به ساختارها و نهادهای جامعه اعتماد ندارد و به تبع چنین بی‏اعتمادی‏ای تلاش‏می‏کند تا از مسیرهایی غیرعادی و منفعت‏طلبانه به اهدافش دست‏یابد. حوزه‏ی عمومی یا زیست جهان[۲] بستری است برای افراد جامعه تا بدور از هرگونه فشار بیرونی به تعامل بپردازند. احساس بی‏هنجاری با ویژگی‏هایی که در بالا برای آن برشمردیم، فشاری بیرونی بر فرد است که او را در برقراری تعامل در حوزه عمومی ناکام می‏گذارد.
بی‏هنجاری در سطوح خرد وکلان آسیب‏زاست. در سطح خرد مانع تعامل و ارتباط هنجارمند افراد می‏شود و در سطح کلان معادل نهادگریزی و بی‏سازمانی است. ارتباط درونی احساس‏بی‏هنجاری و بی سازمانی بدین صورت است ‏که اگر ساختار کلان واجد عدم تعادل باشد این امر در قالب احساس‏ها و نگرش‏های آسیب‏زا در افراد تجلی می یابد و باعث بروز و ظهور احساس‏بی‏هنجاری می‏شود. فردی که این حس در او پدیدار می‏شود نسبت به جامعه خویش بی‏اعتماد است و قاعده‏ای را نمی‏پذیرد که این امر برکنش اجتماعی و به ویژه برکنش ارتباطی اثری ویرانگر خواهد داشت.
اهمیت کنش‏ارتباطی تا آن‏جاست که میتوان آن را نمودی از دموکراتیزه شدن فرهنگ دانست. الگوی کنشی‏که هابرماس از آن سخن‏می­گوید برای فضای اجتماعی امری ضروری‏است. فضای ‏اجتماعی که تعامل روزانه‏ی افراد درآن رخ‏می­دهد نیازمند امکان کنش‏ارتباطی است. به همین دلیل هابرماس تلاش‏می­ کند تا نشان دهد این امکان چگونه آسیب می­بیند و حتی ناممکن می­ شود. به بیان وی چیرگی عقل‏ابزاری بر زیست‏جهان و استثمار زیست‏جهان مانع کنش‏ارتباطی در جوامع غربی است. به زعم وی عقل‏ابزاری با رویکردی مصادره­محور و کنترل­گرانه سبب‏می­ شود تا کنش‏ارتباطی ناممکن‏شود. درکنش ارتباطی فرد تلاش‏­می­ کند ارتباطی روزمره و معمول را پی‏ریزی‏کند. در واقع تمام پروژه­ی هابرماس در پی ایجاد یک امکان برابر در این تعامل است. کنشی دموکراتیزه که طی آن طرفین به میزانی برابر امکان کنش داشته باشند و کسی به هر دلیل، تحت تاثیر عامل خاصی، در کنش ارتباطی طرد نشود. اما مسئله‏ی اصلی این‏است که سد راه این کنش چیست؟ به بیان دیگر چه عواملی مانع تحقق کنش ارتباطی در یک سطح و دموکراتیزه شدن فرهنگ در سطح دیگر می شوند . هابرماس یکی از مهمترین این عوامل را پیدایش احساس بی‏هنجاری در میان اکثریت افراد جامعه می داند. به عبارت دیگر هابرماس قائل به پیوندی ارگانیک بین احساس‏بی‏هنجاری و عدم امکان کنش‏ارتباطی است

۱-۲- ضرورت و اهمیت موضوع

برقراری کنش ارتباطی و درونی‏کردن آن به نوعی درونی‏کردنِ‏کنترل‏اجتماعی است. زمانی که معیار مشخصی برای برقراری ارتباط اجتماعی وجود نداشته باشد خبری از انسجام اجتماعی نخواهد بود. نبود انسجام اجتماعی خود را در احساس‏بی‏هنجاری، احساس بی‏معیاری یا ازکارافتادنِ معیارهای جامعه نشان میدهد. در جامعه‏ای که افرادآن به دلیل ناکارآمدی هنجارها و عرف‏اجتماعی، بی‏اعتمادی به نهادها و قوانین و ضوابط ساری و جاری درآن، بی‏اعتمادی در تعاملات بایکدیگر دربرقراری کنش‏ارتباطی و تعاملی پویا وسازنده درمی‏مانند، جامعه در معرض فروپاشی ساختارها و بی‏سازمانی نهادینه‏است. پس برای برقراری و ایجاد کنش‏هایی‏ارتباطی و استدلال‏محور درجامعه، باید زمینه‏های این نوع کنش را فراهم‏کرد. فراهم‏کردن زمینه‏ی برقراری کنش از نوع ارتباطی، آسیب‏شناسی و رفع موانع موجود بر سرراه آن می باشد. کنش‏ارتباطی باتوجه به پیش‏شرط‏های ایجادآن می‏تواند در تثبیت و درونی‏کردن مولفه‏هایی چون نهادمندی، جمع‏گرایی، جستجوی منافع گروهی و همگانی و… که برای هر جامعه‏ای ضروری هستند به ثبات و سامان مندی جامعه کمک‏کند. بدین ترتیب ضرورت این پژوهش از چند جهت قابل طرح است
۱- ضرورت نظری این پژوهش از این حیث است که تا در جستارهای نظری قبلی تلاشهای اندکی برای نسبت دادن نظریه های آنومی خاصه دورکیم با هابرماس صورت گرفته است. این در حالی است که هابرماس بر دین خود به دورکیم تاکید داشته است.
۲- ضرورت دوم ضرورت پزوهشی است. تا حد اطلاع نگارنده بجز دو پژوهش خارجی هیچ پزوهشی به بررسی رابطه بین این دو متغیر نپرداخته است.
۳- ضرورت سوم ضرورت راهبردی است. برای ارتقا فرهنگ شهری و هچنین اخلاق مدنی نیاز است زمینه ­های ممانعت کننده از ارتقای این فرهنگ شناخته شوند. لذا پزوهش حاضر گامی است در جهت شناخت این زمینه­ها

۱-۳- پرسش‌های پژوهش

پرسش اصلی
احساس بی‏هنجاری چه اثری بر کنش ارتباطی دارد؟
پرسش‌های فرعی
– بین ابعاد احساس بی‏هنجاری با امکان کنش ارتباطی چه رابطه ای وجود دارد؟
– بین بی‏معنایی و بی­اعتمادی با امکان کنش ارتباطی چه رابطه ای وجود دارد؟
– بین بی‏قدرتی با امکان کنش ارتباطی چه رابطه ای وجود دارد؟
– بین بت وارگی پول با امکان کنش ارتباطی چه رابطه ای وجود دارد؟

۱-۴- اهداف تحقیق

هدف کلی
بررسی رابطه احساس بی‏هنجاری با امکان کنش ارتباطی
اهداف جزیی
بررسی رابطه‏ی بین ابعاد احساس بی‏هنجاری با امکان کنش ارتباطی
بررسی رابطه‏ی میان بی‏معنایی و بی­اعتمادی با امکان کنش ارتباطی
بررسی رابطه‏ی میان بی‏قدرتی با امکان کنش ارتباطی
بررسی رابطه‏ی میان بت وارگی پول با امکان کنش ارتباطی

۱-۵- پیشینه پژوهش

۱-۵-۱- پیشینه داخلی پژوهش­های مرتبط با کنش ارتباطی

نسبت حوزه عمومی و مشروعیت

خلفخانی (۱۳۸۷) به مساله ضروررت­های حوزه‏ی‏عمومی و وجه نظارتی آنها اشاره‏می‏کند. ازمنظر این محقق حوزه­‏عمومی وجهی نظارتی دارد که گاهی با وجوه رسمی نظارت حاکمیت درتعارض قرارمی‏گیرد. این تقابل موجب ایجاد موانعی برسر راه حوزه­‏عمومی و شکل‏گیری نهادهای مربوط به آن شده و موجب ضعف حوزه عمومی از یک سو و بحران مشروعیت برای حاکمیت از سوی دیگر می­ شود. این منظر را می‏توان ذیل دلایل سیاسی مطرح کرد.
براتعلی پور (۱۳۸۷) در پژوهشی درمورد حوزه­‏عمومی در ایران، از یک سو به مساله‏ی سیاست می ­پردازد و جدال بین رویکردهای مبتنی بررابطه­ی‏سیاسی‏اجتماعی عمودی و افقی را مطرح‏می­ کند و ازدیگرسو به جدال بین فضیلت­گرایی و آزادی و هم‏چنین غایت‏گرایی و انسان­گرایی می ­پردازد. این جدال یکی از موانع عمده­ی شکل­ گیری حوزه­ عمومی در ایران است. این منظر، منظری معرفت­شناسانه است.

نسبت روشنفکری و حوزه عمومی

عبداللهیان و اجاق (۱۳۸۵) مساله را در سطح معرفتی و ویژگی­های عقلانیت روشنفکری ایرانی می­بینند. از نظر این محققان روشنفکران ایرانی و نسل­های مختلف آنها در واقع عقلانیت سنتی و ایدئولوژیک را بازتولید کرده ­اند و فاصله­ی بین عقل‏روشنفکری و گفتمان حاکم برتوده، امکان ارتباط وکنش‏ارتباطی میان این دو حوزه را فراهم‏نیاورده‏است. این ویژگی­ها درکنار ویژگی تقدس‏زدایی، گسست و قدرت­طلبی روشن­فکری از موانع عمده­ی شکل‏گیری عقل‏ارتباطی و به‏تبع آن حوزه­ عمومی بوده ­اند. این نوع نگاه را می­توان نگاهی معرفت­شناختی به موانع شکل‏گیری حوزه­ عمومی در ایران دید. این دو نویسنده در اثری دیگر (۱۳۸۵) این مساله معرفت شناختی را پیش برده و با مطالعه­ روشنفکران و نسل­های مختلف آنها در دویست سال اخیر، مساله‏ی حوزه ی عمومی ایرانی را با منظری هابرماسی از دریچه­ای معرفت شناختی و با تاکید بر روشنفکران و نقش آنها دنبال کردند.

حوزه عمومی و دین

افتخاری (۱۳۷۷) معتقداست که به‏خاطر تفاوت‏های ماهوی بین اسلام و غرب، حوزه­ عمومی در معنای غربی‏کلمه نمی ­تواند درایران شکل‏گیرد؛ چرا که دولت غربی دولتی مهاجم در برابرملتی ضعیف و نیازمندِحمایت قرارمی­گیرد و این چیزی نیست که در اسلام موردتاکیدباشد. لذا وجود چنین حوزه‏ای برای جوامع اسلامی با توجه به الگوهای اسلامی ممکن‏است و نه در معنای‏غربی. این‏منظر نیز منظری فرهنگی و معرفت شناسی است.
جمع بندی پژوهش­های داخلی
در مجموع پژوهش­های داخلی بر وجوه معرفتی و هستی­شناختی کنش­ارتباطی و الگویهای امتناعی آن در ایران تأکید داشته اند. برخورد با کنش ارتباطی به مثابه یک واقعیت اجتماعی در قالب پژوهش تجربی در این پژوهش­ها صورت نگرفته است لذا شناخت زمینه ­های آن در ایران در این پژوهش­ها به جستارهای نظری فروکاسته شده.

۱-۵-۲- پیشینه خارجی پژوهش های مرتبط با کنش ارتباطی

مشارکت اجتماعی به عنوان نمود کنش ارتباطی

کلشر و لاوری [۳] (۲۰۰۴) با بررسی داده ­های انتخاباتی در دوازده کلان ‏شهر در آمریکا نشان‏دادند که بسته به ساختار کلان­ شهرها هم‏گونی یا عدم هم‏گونی می ­تواند مانع و یا تسهیل‏گر مشارکت ‏باشد. اما در مجموع وجود کلان ­شهرها و ساختار نهادی‏ِآن‌ ها تسهیل­گر مشارکت ‏بود. این نتایج به خاطر تکثر سازمان­های مردم‏نهاد و دموکراتیک و تضارب‏منافع بود. مشارکت به‏عنوان وجهی از کنش‏ارتباطی در حوزه‏ی ‏عمومی موردبررسی‏قرارگرفت که در کلان ‏شهرهای ساختاریافته مجال بیشتری برای تحقق‏یافتن دارد.
توماس جاکوبسن و جی. داگلاس استوری در مقاله‌ای با عنوان «بسط ارتباط و مشارکت: کاربرد [نظریه] هابرماس در یک بررسی موردی از طرح‌های جمعیتی در نپال» (۲۰۰۴)، به طرحی جمعیتی در نپال اشاره‏می‌کنند که دولت بااستفاده از نظریه‏ی‏کنش‏ارتباطی و حوزه‏ی‏عمومی هابرماس، مشارکت و همکاری مردم را جلب‏کرده‏است. این‏دو پژوهشگر نتایج این طرح را شاهدی تجربی برای کفایت و فایده‏ی تئوری هابرماس برای درک و تحلیل مشارکت‏ارتباطی می‌دانند که به طوربالقوه می‌تواند توان تحلیل تغییرات اجتماعی، هم در سطح خرد و هم در سطح کلان را فراهم‏آورد.

مشارکت سیاسی به عنوان نمود کنش ارتباطی

چن[۴] (۲۰۰۰) درپژوهشی به‏بررسی مشارکت‏سیاسی و نگرش ‏مردم به میزان اثربخشی‏خود در عرصه‏ی‏عمومی پرداخت. نتایج او نشان‏دادکه درمجموع جهت­گیری مثبت یا منفی نسبت به اثربخشی با میزان فعالیت­های‏اجتماعی و مدنی و بسترهای‏مشارکت رابطه‏دارد. دراین‏بین افرادی که بیشترین بی‏اعتمادی و نارضایتی را نسبت به وضع موجود داشتند نسبت به افرادی که حامی رژیم بودند اثربخشی خود را کمتر می­دیدند و نسبت به فعالیت­های سیاسی بدبین‏تر عمل‏می­کردند. میزان اثربخشی در حوزه‏ی‏عمومی نمودی است از شاخص پذیرش و هویت‏یابی ذیل کنش‏ارتباطی که در حوزه‏ی‏عمومی فضایی برای ابرازوجود فرد پدیدمی‏آورد.
بوث[۵] (۲۰۰۵) در پژوهشی درکاستاریکا به بررسی این پرسش پرداخت که مشروعیت نظام سیاسی (که در نسبت با اعتماد سیاسی‏است) چه اثری بر مشارکت‏اجتماعی دارد. او با مطالعه­ پیمایش ملی کاستاریکا در سال ۲۰۰۲ نشان‏می­دهد که مسئله­ مشروعیت رابطه یک‏دستی با مشارکت و انگیزه­های‏ذهنی برای مشارکت ندارد. برخی از ابعاد مشروعیت مشارکت را بالا می­برد و برخی دیگر آن‏را کاهش‏می­دهد و حتی بربرخی از ابعاد مشارکت اثری ندارد. دو بعد مهمِ مشروعیت، یکی اجماع‏سیاسی و دیگری اعتمادبه ‏دولت‏است. این ابعاد، مشارکت در حوزه‏ی‏عمومی را بالامی­برند. درمقابل هرچه اعتماد به سیستم کم‏می‏شود، مشارکت‏سیاسی پایین‏تر آمده و مشارکت مدنی و اعتراضی اوج می­گیرد. نسبت مشارکت در حوزه‏ی‏عمومی و مشروعیت ازمسائل اصلی هابرماس است که امکان‏کنش‏ارتباطی را ذیل مشروعیت‏گفتار و کنش چه در سطح نهادها و چه در سطح خرد قدرت تئوریزه می‏کند.
‏دریسکل[۶] و همکارانش (۲۰۰۸) مسئله‏ی مشارکت‏سیاسی و نگرش به میزان اثربخشی در سرنوشت سیاسی را در نسبت با باورهای مذهبی بررسی‏کردند. با بهره گرفتن از داده ­های پیمایش مذهب در شهر بایلور در سال ۲۰۰۵ مشخص شد که باورهای مذهبی اثری معنادار بر مشارکت سیاسی دارند. فعالان مذهبی با یک گرایش مذهبی خاص و اقلیتی، مشارکت پایین­تری داشتند. امادرمقابل فعالان کلیساها مشارکت بالاتری را نشان‏می‏دادند. ازدیگرسو تقدیرباوری‏مذهبی مشارکت‏سیاسی را پایین‏می‏آورد. فردگرایی‏مذهبی و باورهای سست مذهبی بر مشارکت‏سیاسی اثری‏نداشت. درمجموع هرچه افراد تقدیرباورتر می­شدند میزان مداخله خود در سیاست و اجتماع را کم‏اثرتر ارزیابی‏می­کردند. تقدیرباوری نمودی‏است از بی‏قدرتی که در فضای بی‏هنجاری (بی‏هنجار) پدیدمی‏آید و در فضای بی‏هنجار چنان‏که نظریه‏پردازان این حیطه نشان‏می‏دهند (سرول، ۱۹۵۶) نمودی است از احساس‏بی‏هنجاری. در این فضا مشارکت در حوزه‏ی‏عمومی که از شاخص‏های کنش‏ارتباطی است کاهش‏می یابد.
لیستاگ و گرونفلاتن[۷]‌(۲۰۰۷) نشان‏دادند که دامنه‏ی فعالیت‏های سیاسی در نروژ طی سال­های اخیر بالاتر رفته و نگرش مردم به میزان اثربخشی خود در تعیین سرنوشتشان بهبودیافته‏است. یکی از عوامل این بهبودِمشارکت حاصل فعالیت گسترده‏ی اصناف، احزاب و تشکل­های مردم‏نهاد است و دیگری بسط وگسترش آموزش همگانی و هم‏چنین ایجادفرصتهای برابر برای اقلیت­ها مانند زنان. ایجاداین فرصت­های برابر به حدی رسیده‏است که بین مشارکت و فعالیت‏سیاسی زنان و مردان تفاوت چشمگیری وجودندارد و این محصول دموکراتیزه‏شدن هرچه بیشتر دولت رفاه در نروژ است. دولت‏رفاه از پدیده‏هایی است که هابرماس از آن دفاع‏می‏کند چراکه با بسط و تامین حوزه‏ی‏عمومی امکان دموکراتیزه‏شدن و بسط فضای گفتگو و کنش‏ارتباطی را فراهم‏می‏کند.
آوری[۸] (۲۰۰۶) به مسئله‏ی اعتمادسیاسی می ­پردازد. او در مطالعه­ ای بر روی سیاه­پوستان آمریکایی نشان‏داد که تمامی الگوهای اعتماد به نظام‏سیاسی در بین سیاه­پوستان متفاوت از سفیدپوستان است. اعتماد آنها بر محورهای باورهای‏نژادی‏ است که درسرتاسردنیا پراکنده‏است تا برمحور اقدامات کوتاه‏مدت سیاسی؛ لذا مسئله­ اعتمادسیاسی اقلیت­هایی مانند سیاهان مسئله‏ای فراگیرو تاریخی‏است. او نشان‏داد که بی‏اعتمادی‏سیاسی سیاهان منجربه شکل‏گیری هویت­های اعتراضی می­ شود. یافته­ های او نشان‏می‏دهد که این هویت اعتراضی، مشارکت‏سیاسی مدنی و اعتراضی را بالابرده و درعین‏حال مشارکت‏سیاسی مرسوم را پایین‏می­آورد. نسبت اعتماد وکنش‏ارتباطی در نظریه کنش‏ارتباطی تئوریزه‏شده‏است لذا صدق وحقیقت، به‏عنوان اموری‏ارتباطی دربستر ارتباط‏اجتماعی و اعتماداجتماعی پدیدمی‏آیند. اعتماد اجتماعی در بستر بی‏هنجار ازمیان‏می­رود. (بنگرید به راشینگ، ۱۹۷۱).

کنش‏ارتباطی و مشارکت در آکادمی

مارک کمپبل ویلیامز و سانیل گوناتونگ (۲۰۰۰) در مقاله‌ای تحت عنوان «کنش‏ارتباطی برای اصلاح آموزش‏دانشگاهی» به‏بررسی این مسئله در سریلانکا پرداخته‌اند. آن‌ ها بااستفاده از نتایج یک تحقیق موردی به نقد سلطه‏ی عقلانیت‏تکنیکی‏وابزاری در دانشگاه‌های این کشور می‌پردازند و ضرورت بکارگیری برنامه‌های آموزشی مبتنی بر بحث آزاد و عقلانیت و کنش‏ارتباطی را مطرح‏می‌کنند. هم‏چنین آن‌ ها به تفاوت‌های فرهنگی کشورهای جهان‏سوم و درحال‏توسعه با کشورهای توسعه‏یافته اشاره‏می‌کنند که اغلب در نظریه‌پردازی‌ها پنهان‏می‌ماند؛ سپس آن‌ ها به‏طورخلاصه برخی از مسائلی که خاص تحصیل دانشگاهی در کشورهای درحال‏توسعه است را روشن می‌سازند که می‌توان بااستفاده از نظریه‏ی‏کنش‏ارتباطی هابرماس و تأکید او بر زیست‏جهان، موردبررسی دقیق‌تر قرارداد.