با ثبت نام روزافزون دانشجویان و بودجه محدود دانشگاه ها، قرار گرفتن در سطح بالایی از کارآیی برای این مؤسسات تبدیل به یک ضرورت شده است. از اینرو به منظور بهبود کارآیی دانشگاه ها، یک ابزار اندازه گیری عملکرد برای اندازه گیری عملکرد این مؤسسات لازم است. همچنین بررسی کارآیی دانشگاه ها برای تخصیص اثربخش منابع آموزشی و بهره برداری از آن ها حیاتی است. بنابراین ارزیابی کارآیی نسبی گروه های آموزشی نیز در این میان ضروری خواهد بود. با توجّه به این ضرورت هدف ما از انجام این تحقیق، تعیین میزان کارآیی نسبی گروه های آموزشی است تا از این طریق بتوان به برنامه ریزی برای بهبود عملکرد این گروه ها پرداخت.

برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت 40y.ir مراجعه نمایید.

۱-۶ روش تحقیق

به طور کلی روش های تحقیق به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) بر اساس هدف:
تحقیقات علمی بر اساس هدف تحقیق به سه دسته تحقیق بنیادی[۱۰]، تحقیق کاربردی[۱۱]، و تحقیق و توسعه[۱۲] تقسیم می شود. این تحقیق از نظر هدف کاربردی می باشد. هدف تحقیقات کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. به عبارت دیگر تحقیقات کاربردی به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می شود.
ب) بر اساس نحوه گردآوری داده ها:
تحقیقات علمی بر اساس چگونگی به دست آوردن داده های مورد نیاز به دو دسته تحقیق توصیفی[۱۳] و تحقیق آزمایشی[۱۴] تقسیم می شود. این تحقیق از نظر نحوه گردآوری داده ها توصیفی می باشد. تحقیق توصیفی نیز شامل مجموعه روش هایی است که هدف آن ها توصیف کردن شرایط یا پدیده های مورد بررسی است. اجرای تحقیق توصیفی می تواند صرفاً برای شناخت بیشتر شرایط موجود یا یاری دادن به فرایند تصمیم گیری باشد.
همچنین تقسیم بندی های دیگری نیز برای روش های تحقیق وجود دارد از جمله تحقیق کمّی/ کیفی، گذشته نگر[۱۵]/ آینده نگر[۱۶] و نتیجه گرا[۱۷]/ تصمیم گرا[۱۸]. که این تحقیق از نوع کمّی، گذشته نگر و تصمیم گرا است. تحقیق کمّی، تحقیقی است که در آن از داده های کمّی استفاده می شود.اگر داده های گردآوری شده در رابطه با رویداد هایی باشد که در گذشته رخ داده است طرح تحقیق را می توان گذشته نگر تلقی کرد. و در تحقیق تصمیم گرا هدف پژوهشگر یافتن پاسخ مسئله ای است که نتیجه آن بلافاصله می تواند در تصمیم گیری مورد استفاده قرار گیرد. ( بازرگان، ۱۳۹۱، ۸۲-۷۸ )

۱-۷ جامعه مورد مطالعه

در این تحقیق گروه های آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت در مقطع کارشناسی به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته می شود. البته باید افزود که به دلیل اینکه برخی از رشته های دانشگاهی این واحد در مقطع کارشناسی تازه تشکیل یافته و هنوز دارای فارغ التحصیل نمی باشند، و همینطور تعدادی از رشته ها در حال منحل شدن می باشند، از در نظر گرفتن این رشته ها خودداری شد.

۱-۸ روش گردآوری اطلاعات

در این تحقیق روش گردآوری داده ها و اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای می باشد و برای گردآوری داده ها از پایگاه داده ها و بانک اطلاعاتی و نظر کارشناسان استفاده می شود.

۱-۹ روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

در این تحقیق سطح تجزیه و تحلیل در سطح گروه های آموزشی و در مقطع کارشناسی می باشد. برای ارزیابی کارایی نسبی گروه های آموزشی و تجزیه و تحلیل داده ها از تکنیک DEA ، مدل CCR ورودی محور و خروجی محور مضربی استفاده می شود. به دلیل اینکه مدل CCR واحد های کمتری را کارآ نشان می دهد و این امر به واقعیت نزدیکتر است از این مدل استفاده می نماییم. همچنین برای رتبه بندی واحدهای کارا، روش اندرسون – پترسون را به کار بردیم. برای حل مدل های DEA و تجزیه و تحلیل آن ها می توان از نرم افزار های مختلفی همچون GAMS، LINGO و DEA Solver استفاده نمود، که در تحقیق حاضر از نرم افزار DEA Solver استفاده کردیم.

۱-۱۰ قلمرو تحقیق

قلمرو موضوعی: این تحقیق از نظر موضوعی در قلمرو تحقیقات مربوط به ارزیابی عملکرد گروه های آموزشی قرار دارد.

قلمرو زمانی: این تحقیق از نظر قلمرو زمانی مربوط به سال ۱۳۹۲ می باشد.

قلمرو مکانی: تحقیق حاضر به ارزیابی کارایی نسبی گروه های آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت با تعداد ۱۴ گروه به قرار زیر می پردازد: گروه پرستاری، تربیت بدنی، جغرافیا، حسابداری، زبان و ادبیات انگلیسی، زبان و ادبیات فارسی، شیمی، علوم سیاسی، فیزیک، مامایی، مدیریت دولتی، مدیریت صنعتی، مهندسی کشاورزی، میکروبیولوژی.
حسابداری

۱-۱۱ محدودیت های تحقیق

محدودیت های موجود بر سر راه تحقیقات، آن ها را از رسیدن به نتایج دقیق تر و جامع تر باز می دارد. از جمله محدودیت هایی که در تحقیق حاضر می توان به آن اشاره نمود اینست که دانشگاه ها نیز همچون سایر سازمان ها از ارائه پاره ای اطلاعات مانند اطلاعات مربوط به هزینه های عملیاتی، خودداری کرده و همچنین در برخی موارد اطلاعاتی موجود نمی باشد.

۱-۱۲ تعاریف و اصطلاحات تحقیق

کارایی: کارایی، معیار عملکرد یک سیستم سازمانی بوده که بر میزان منابع (ورودی ها) استوار گردیده است . به عبارت دیگر، کارایی میزان مصرف منابع برای تولید مقدار معینی محصول است . (آریا نژاد،۱۳۸۹،۶۶)
کارایی نسبی: منظور از اندازه گیری کارایی نسبی، مقایسه کارایی یک واحد با واحد های دیگر موجود در آن صنعت است که ورودی ها و خروجی های نسبتاً مشابهی دارند. (مهرگان،۱۳۹۱، ۵۴)
واحد تصمیم گیری (DMU): واحد هایی که با به کارگیری میزان مشخصی از ورودی ها، خروجی هایی را ارائه می کنند، واحد های تصمیم گیرنده نامیده می شوند، زیرا این واحد ها در خصوص نحوه استفاده از ورودی ها و نحوه پردازش آن ها تصمیم گیری می کنند. (مهرگان، ۱۳۹۱، ۵۸)
گروه آموزشی: منظور از گروه آموزشی مجموعه رشته های دانشگاهی مرتبط به هم است که دارای بخش مدیریتی مشترک می باشند. در این تحقیق گروه های آموزشی همان واحد های تصمیم گیری اند.
ورودی: عاملی است که با ورود به سیستم و پردازش بر روی آن به عامل مطلوبی که همان خروجی سیستم است تبدیل می شود.
دانشجویان موجود: دانشجویانی که در هر نیمسال تحصیلی ثبت نام به عمل آوردند.
اعضای هیأت علمی: اصلی ترین منابع انسانی که در تمام گروه های آموزشی به فعالیت های آموزشی و پژوهشی مشغولند. اعضای هیأت علمی در گروه های آموزشی مورد نظر این تحقیق، دارای رتبه های علمی استاد، دانشیار، استادیار، مربی می باشند.
خروجی: همان عامل مطلوبی است که با پردازش بر روی ورودی سیستم حاصل می شود.
فارغ التحصیلان: دانشجویانی که موفق به گذراندن مقطع تحصیلی که در آن مشغول تحصیل بودند، گشته اند.
کار های پژوهشی: منظور دستاورد های پژوهشی اعضای هیأت علمی است، که در این تحقیق شامل مقالات و طرح های پژوهشی می باشد.
تحلیل پوششی داده ها (DEA): تحلیل پوششی داده ها روشی مناسب برای تعیین کارآیی نسبی مجموعه ای از واحدهای سازمانی است که دارای ورودی ها و خروجی های چندگانه اند، مانند مدارس یا شعب بانک. (Jahanshahloo et al, 2004, 284)
بازده به مقیاس: بازده به مقیاس منعکس کننده نسبت افزایش در خروجی به ازای افزایش در میزان ورودی است. این نسبت می تواند ثابت یا متغیر باشد. فرض بازده ثابت نسبت به مقیاس منعکس کننده وضعیتی است که در آن اگر در ورودی افزایشی اعمال شود به همان نسبت خروجی نیز افزایش پیدا می کند. در حالیکه فرض بازده متغیر نسبت به مقیاس منعکس کننده وضعیتی است که در آن افزایش خروجی بیشتر یا کمتر از نسبت افزایش ورودی است.(Samoilenko & Bryson, 2013, 132)
رتبه بندی: منظور از رتبه بندی، مرتب کردن واحد های تصمیم گیری بر اساس امتیاز کارایی آنهاست.
روش اندرسون – پترسون: اندرسون و پترسون در سال ۱۹۹۳ یک رویه جدید برای رتبه بندی واحد های کارا ارائه دادند. این روش قادر است امتیاز کارایی مربوط به هر واحد کارا را از طریق حذف کردن محدودیت مربوط به آن واحد در مدل اوّلیه، به بیشتر از یک برساند و به این ترتیب می تواند واحد های کارا را رتبه بندی نماید. ( Adler et al, 2002, 253 )

فصل دوّم: ادبیّات تحقیق

۲-۱ مقدمه

دانشگاه ها به عنوان مراکز تولید علم و دانش محسوب می شوند و در توسعه کشور نقش مهمّی دارند. پس اندازه گیری کارایی آن ها به منظور ارزیابی عملکردشان حائز اهمیّت است. در این تحقیق برای محاسبه کارایی گروه های آموزشی از تکنیک تحلیل پوششی داده ها استفاده می نماییم. این روشی مبتنی بر برنامه ریزی خطی ناپارامتریک است که برای ارزیابی کارایی نسبی واحد های تصمیم گیری ( DMU’s) ، که وظایف یکسانی انجام می دهند و دارای ورودی ها و خروجی های چندگانه اند به کار می رود. در این فصل مروری خواهیم داشت بر ادبیّات تحقیق که شامل بیان توضیحاتی در مورد کارآیی و انواع آن و سپس ارائه مطالب مختصری در مورد تاریخچه روش تحلیل پوششی داده ها و انواع مدل های آن است، می پردازیم. در ادامه این فصل، بحث بازده به مقیاس و مزایا و معایب روش تحلیل پوششی داده ها را توضیح می دهیم. در نهایت نیز به روش رتبه بندی پرداخته و سرانجام پیشینه تحقیق ارائه می گردد.
۲-۲ کارایی
ارزیابی عملکرد یک وظیفه مهّم برای تمامی واحد های تصمیم گیری به شمار می رود تا نقاط ضعف خود را یافته و به دنبال آن بتوانند به بهبود عملکرد و پیشرفت دست یابند. (Toloo & Nalchigar,2011, 14727) در این راستا اندازه گیری کارایی و اطلاع از کم و کیف آن از نیازهای اساسی برای شناخت نقاط ضعف و قوت عملکرد قلمداد می شود. کارایی، معیار عملکرد یک سیستم سازمانی بوده که بر میزان منابع (ورودی ها) استوار گردیده است . به عبارت دیگر، کارایی میزان مصرف منابع برای تولید مقدار معینی محصول است . ( آریا نژاد و دیگران،۱۳۸۹،۶۶)
کارایی به عنوان یک نسبت عموماً از رابطه زیر محاسبه می شود :

کارایی به عنوان معیاری بین صفر تا یک و یا بر حسب درصد بین صفر تا صد بیان می شود.
یه منظور بهبود کارایی به پنج طریق زیر می توان عمل کرد :
الف ) افزایش ورودی و به دست آوردن خروجی بیشتر
ب ) ثابت نگه داشتن ورودی و افزایش خروجی
پ ) کاهش ورودی و کاهش کمتر خروجی
ت ) کاهش ورودی و ثابت نگه داشتن خروجی
ث ) کاهش ورودی و افزایش خروجی
منظور از اندازه گیری “کارایی نسبی” ، مقایسه کارایی یک واحد با واحد های دیگر موجود در آن صنعت است که ورودی ها و خروجی های نسبتاً مشابهی دارند. (مهرگان،۱۳۹۱، ۵۴)

۲-۳ انواع کارایی

الف ) کارایی فنی[۱۹] : کارایی فنی نشان دهنده میزان یک بنگاه برای حداکثر سازی میزان تولید با توجه به منابع و عوامل مشخص شده تولید است. به عبارت دیگر ، میزان توانایی تبدیل ورودی هایی مانند نیروی انسانی و ماشین آلات به خروجی ها، در مقایسه با بهترین عملکرد، با کارایی فنی سنجیده می شود.
ب ) کارایی تخصیصی[۲۰] : این کارایی بر تولید بهترین ترکیب محصولات با بهره گرفتن از کم هزینه ترین ترکیب ورودی ها دلات می کند.
پ ) کارایی اقتصادی[۲۱] : ترکیب دو کارایی فنی و کارایی تخصیصی، کارایی اقتصادی را تشکیل می دهد.
عکس مرتبط با اقتصاد
ت ) کارایی ساختاری[۲۲] : کارایی ساختاری یک صنعت از متوسط وزنی کارایی شرکت های آن صنعت به دست می آید. با بهره گرفتن از معیار کارایی ساختاری می توان کارایی صنایع مختلف با محصولات متفاوت را مقایسه کرد.
ث ) کارایی مقیاس[۲۳] : کارایی مقیاس یک واحد از نسبت کارایی مشاهده شده آن واحد به کارایی در مقیاس بهینه به دست می آید. هدف این کارایی، تولید در مقیاس بهینه است. (مهرگان،۱۳۹۱،۳۹)

۲-۴ رویکرد های تعیین میزان کارایی

روش های متعددی برای تعیین میزان کارایی به کار می رود که می توان آن ها را به طور کلی به دو رویکرد پارامتریک[۲۴] و ناپارامتریک[۲۵] تقسیم نمود. در رویکرد پارامتریک از روش های اقتصاد سنجی و آماری استفاده می شود در حالیکه در رویکرد ناپارامتریک از روش برنامه ریزی ریاضی استفاده می شود. (Gourishankar & Lokachari ,2012, 107) از جمله روش های پارامتریک می توان به روش حداقل مربعّات معمولی[۲۶] و روش مرزی تصادفی[۲۷] (SFA) و از جله روش های ناپارامتریک می توان به روش تحلیل پوششی داده ها اشاره نمود. هر روش دارای نقاط قوّت و ضعف است. در روش های پارامتریک به داشتن فرم صحیح تابع تولید نیاز داریم و همچنین این روش برای زمانیکه چند ورودی و چند خروجی داشته باشیم نمی تواند استنتاج درستی داشته باشد امّا روش های ناپارامتریک به فرم تابع تولید نیاز نداشته و با وجود ورودی و خروجی های چندگانه به خوبی به ارزیابی می پردازند. (Tyagi et al,2009, 168)
برای انداره گیری کارایی از تکنیک های گوناگونی همچون تحلیل پوششی داده ها استفاده می شود. تحلیل پوششی داده ها بر روی اندازه گیری کارایی هر یک از اعضای مجموعه واحد های تصمیم گیری تمرکز می کند. یعنی کارایی تک تک واحد ها را محاسبه می کند. این تکنیک، روش بسیار مفید و مناسبی برای مقایسه کارایی واحد ها و شناسایی بهترین عملکرد است. (Jahanshahloo et al,2004, 284)

۲-۵ تاریخچه مدل های تحلیل پوششی داده ها

انداره گیری کارایی به خاطر اهمیت آن در ارزیابی عملکرد یک شرکت یا سازمان همواره مورد توجه محققان بوده است. در سال ۱۹۵۷ فارل با بهره گرفتن از روشی مانند اندازه گیری کارایی در مباحث مهندسی ، اقدام به اندازه گیری کارایی برای یک واحد تولیدی کرد. موردی که فارل برای اندازه گیری کارایی مد نظر قرار داد شامل یک ورودی و یک خروجی بود. مطالعه فارل شامل اندازه گیری کارایی های فنی و تخصیصی و مشتق تابع تولید کارا بوده است. فارل از مدل خود برای تخمین کارایی بخش کشاورزی آمریکا در مقایسه با سایر کشور ها استفاده کرد. با وجود این ، او در ارائه روشی که در بر گیرنده ورودی ها و خروجی های متعدد باشد ، موفق نبود. ( مهرگان،۱۳۹۱،ص۵۷)
زمانی که به علت منابع ، فعالیت ها و عوامل محیطی متفاوت ، داده ها و ستاده های متعددی وجود داشته باشد ، دیگر مقیاس معمولی کارایی ، یعنی ستاده تقسیم بر داده :
مناسب نیست.
فارل سنجش کارایی نسبی را ، وقتی که داده ها و ستاده های متعدد و غیر قابل قیاس وجود دارند ، مورد توجه قرار داد و سپس با کمک ” فیلدهاوس ” روی آن کار کرد. آن ها پیشنهاد کردند که بر اساس ” میانگین موزون واحد های کارآمد ” ، یک واحد فرضی کارآمد ساخته شود تا از آن به عنوان مبنای مقایسه ای برای یک واحد ناکارآمد استفاده شود. آن ها برای ساختن یک واحد فرضی بر مجموع موزون واحد ها تمرکز نموده کارایی فنی را طبق رابطه زیر محاسبه کردند :

با توجه به این فرمول روشن است که باید مجموعه ی مشترکی از وزن ها برای همه ی واحد ها وجود داشته باشد. در عمل تعیین این وزن های مشترک کار مشکلی است. ” چارنز و کوپر و رودز ” با درک مشکلات موجود برای یافتن مجموعه ی مشترکی از وزن ها برای تعیین کارایی نسبی ، پیشنهاد کردند که باید به هر ” واحد تصمیم گیری[۲۸] ” ، اجازه داد تا مجموعه ای از وزن ها را بر گزیند که آن واحد را در مطلوب ترین وضعیت نسبت به دیگر واحد ها نشان دهد. تحت این شرایط کارایی واحد j0 را می توان با حل این مساله به دست آورد : کارایی واحد j0 را حداکثر کنید در حالی که همه ی واحد ها کوچک تر یا مساوی یک است. متغیرهای این مساله وزن ها هستند. حل آن مساله ، مطلوب ترین وزن ها را برای حداکثر شدن کارایی j0 و نیز مقدار کارایی آن را ارائه می کند. (مومنی،۱۳۸۹، ۱۵۰-۱۴۸)
در واقع چارنز و کوپر و رودز دیدگاه فارل را توسعه و یک روش کاربردی را برای تعیین میزان کارایی یک مجموعه از واحدها ی تصمیم گیری که دارای ورودی ها و خروجی های متعدد بودند، ارائه کردند که به ” تحلیل پوششی داده ها ” معروف شد. این روش در سال ۱۹۷۸ در رساله دکتری ادوارد رودز ، در دانشگاه کارنگی ملون با راهنمایی کوپر ، در خصوص ارزیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس دولتی آمریکا ، مورد استفاده قرار گرفت و در مقاله ای با عنوان ” اندازه گیری کارایی واحد های تصمیم گیری ” ارائه شد. ((Charnes et al, 1978
روش تحلیل پوششی داده ها ( DEA) روشی مبتنی بر برنامه ریزی خطی ناپارامتریک است که برای ارزیابی کارایی نسبی واحد های تصمیم گیری ( DMU’s) ، که وظایف یکسانی انجام می دهند و دارای ورودی ها و خروجی های چندگانه اند به کار می رود ، مانند سنجش و مقایسه کارایی نسبی واحد های سازمانی نظیر ادارات دولتی یک وزارت خانه ، مدارس ، بیمارستان ها ، فروشگاه های زنجیره ای ، شعب بانک ها و موارد مشابهی که در آن ها واحد های تصمیم گیری همگنی وجود دارند. همچنین DEA به طور گسترده ای در الگوبرداری ، بهبود مستمر و تحلیل استراتژیک به کار می رود. (مومنی،۱۳۸۹، ۱۴۷)

۲-۶ انواع مدل های DEA

۲-۶-۱ مدل CCR[29]

رودز با بهره گرفتن از الگوهای برنامه ریزی خطی بر اساس روش تحلیل پوششی داده ها به اندازه گیری کارایی پرداخت. انتشار اوّلین مقاله در خصوص معرفی عمومی روش تحلیل پوششی داده ها توسط چارنز ، کوپر و رودز با جامعیت بخشیدن به روش فارل به گونه ای که خصوصیات فرایند تولید با چند نهاده و چند ستانده را در برگیرد، به توسعه استفاده از این روش کمک بسیاری نمود . رودز و همکاران تعریف کارایی را از یک شاخص کارایی بنگاه های تک نهاده ای و تک ستانده ای به شاخصی برای بررسی کارایی فرایندهای چند نهاده ای و چند ستانده ای (بدون نیاز به تخصیص وزن های از قبل تعیین شده ) تعمیم دادند. در این مدل که به نام معرفی کنندگان آن ” CCR ” نامگذاری شد فرض بازدهی ثابت نسبت به مقیاس (CRS[30]) در نظر گرفته می شود (Charnes et al,1978)
برای ساختن این مدل ، فرض کنید n واحد تصمیم گیری موجود است که هر واحد دارای m ورودی و s خروجی است و هدف ارزیابی کارایی واحد تحت بررسی ( واحد صفر یا واحد تصمیم گیرنده ) است که ورودی های x1,0, x2,0, …, xm,0 را برای تولید خروجی های y1,0, y2,0, …, ys,0 مصرف می کنند. در صورتی که وزن های تخصیص داده شده به خروجی ها با u1, u2, …, um و وزن های تخصیص داده شده به ورودی ها با v1, v2, …, vm نشان داده شود، کارایی نسبی واحد صفر با حل مدل برنامه ریزی کسری زیر ارزیابی می شود :