سومین طبقه تا حد زیادی در برگیرنده قضاوت‏های ارزشی درباره رفتار و آبروی شخصی (مانند عالی – لایق تقدیر، عصبانی) می‌شود.

آخرین طبقه شامل ویژگی‏های جسمی– توانایی‏ها و استعدادها و سایر اصطلاحاتی که این معادله بیانگر آن است که جنبه‏ه ای توصیفی شخصیت حاصل آثار متقابل محیط و فطرت آدمی بر یکدیگر است (کریمی،۱۳۷۴). آیزنک سهم عوامل زیستی و ارثی را در خصوصیات شخصیتی ۳/۲ عوامل محیطی می‏داند. البته آیزنک عقیده دارد آنچه از طریق توارث تعیین می‌شود آمادگی برای کاری با رفتاری در موقعیت خاصی است (فدایی دولت، ۱۳۸۹).

۲- ۲- ۱- ۲- مفهوم شخصیت، تعاریف و گستره آن

مفهوم شخصیت در روانشناسی یک مفهوم رایج و معمول و درعین‌حال پیچیده است. کاربرد عامیانه شخصیت به حد یک مفهوم مطلوب در دیدگاه فرد تنزل یافته است. در حالی که مفهوم علمی آن به طوری مورد مناقشه است که تمام تعاریف شخصیت سعی دارند نارسایی مفهوم آن را جبران کند(فدایی دولت، ۱۳۸۹). تنوع نظرات در حیطه شخصیت به حدی گسترده است که تعاریف بسیار زیادی از شخصیت ارائه شده است. هر انسان آمیزه‏ای از سه ویژگی نوعی، فرهنگی و فردی را در خود دارد و مجموعاّ کلیت منحصربه‌فردی را تشکیل می‏دهد که مورد توجه و امعان نظر روانشناسی شخصیت است. کلیت مفهوم و به همین لحاظ پیچیدگی آن، موجب شده است که واژه شخصیت به شیوه‏های مختلفی تعریف شود. آلپورت دراین‌باره به گردآوری و ذکر پنجاه تعریف متفاوت پرداخته است. این تفاوت‏ها طبعاً به اصل موضوع شخصیت مربوط نیست بلکه به مفهومی ارتباط دارد که از آن ساخته‏اند. برخی به جنبه‏ه ای بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی شخصیت، برخی به عکس‌العمل‌های رفتاری و رفتارهای مشهود برخی به فرایندهای ناهشیار رفتار آدمی و برخی به ارتباط‏های متقابل افراد با یکدیگر و نقش‏هایی که در جامعه بازی می‏کنند توجه نموده و شخصیت را بر همان مبنا تعریف کرده‏اند. بنابراین دامنه تعاریف از فرایند درونی ارگانیسم تا رفتارهای مشهود ناشی از تعامل افراد در نوسان است. اما شخصیت در مفهوم کلی خود باید شامل، قواعد مربوط به کنش‏های منحصربه‌فرد افراد و قواعد مشترک بین آن‌ ها، جنبه‏ه ای پایدار و تغییر‏ناپذیر کنش انسان و جنبه ناپایدار و تغییرپذیر آن، جنبه شناختی(فرایند‏های تفکر)، جنبه‏ه ای عاطفی(هیجانات) و جنبه‌های رفتاری فرد باشد. همین امر موجب می‌شود که ارائه تعریف جامعی که مورد توافق همه اندیشمندان در زمینه روانشناسی شخصیت باشد غیرممکن می‌شود (فدایی دولت، ۱۳۸۹).
موضوع شخصیت به بیانی بسیار ساده، همان انسان واقعی است با همان وضعی که در خیابان، یا در کار یا هنگام فراغت دارد. پس، از نظر ما شخصیت یک کلیت روان‌شناختی است که انسان خاصی را مشخص می‏سازد. در نتیجه یک مفهوم انتزاعی نیست بلکه تجلی همین موجود زنده‌ای است که ما او را از بیرون می‏نگریم و از درون او را حس می‏کنیم. نگرش و حس کردنی که در مورد افراد متفاوت است پس روانشناسی در بحث شخصیت همواره تفاوت‌های فردی را مد نظر دارد و هدف آن تعریف هرچه صحیح‏تر این تفاوت‏ها و تعیین آن‌ هاست. وقتی مفهوم شخصیت به معنای وسیع مورد نظر باشد، طبعاً مفاهیم خوی، مزاج و استعداد را که مبیین سه جنبه خاص هستند را در بر می‏گیرد. اصولاّ درباره هر عملی می‏توان از خود، سه سؤال کرد. با آن که ممکن است هر یک از این سؤال‏ها نسبت به سؤال‏های دیگر از اهمیت بیشتری برخوردار باشد.
می‌توان به ابزارها یا مکانیزم هایی که در یک عمل به کار می‌افتند دست یافت . می‌توان نسبت به طرز گسترش آن عمل و جنبه نیرو دهی آن، پویایی صوری آن، سرعت، نظم و شدت آن توجه داشت بالاخره می‌توان درباره معنای آن عمل از جهت مبنایی که دارد یا هدفی که دنبال می‏کند از خود سؤال کرد (مای لی[۴۹]، ۱۹۹۳).
پس به این نحو می‌توان درباره سؤال اول با اصطلاح یا لفظ استعداد، درباره سؤال دوم با اصطلاح یا لفظ مزاج و درباره سؤال سوم با کلمه انگیزش پاسخ داد (مای لی، ۱۹۹۳).
پیش از آنکه اصطلاح انگیزش رواج یابد هر چیزی را که در شخصیت به استعداد مربوط نبود و به مزاج تعلق نداشت، با لفظ خوی یا منش مشخص می‏کردند. افزون بر این، همه با این نکته نسبتاّ موافق‌اند که قسمت مزاج، بنا بر تعریفی که درباره آن بیان شد، در حکم مطمئن‏ترین و ریشه‏دارتری زمینه‏های فطری است. در حالی که در مورد استعداد و بیشتر از آن در مورد انگیزش‏ها، باید جایی برای تأثیر و نفوذ رویدادها به عبارت دیگر یادگیری قائل شد. درک مسأله شخصیت هدف نهایی و پیچیده‏ترین دستاورد روانشناسی است. هیچ آزمایشی در روانشناسی وجود ندارد که در شناساندن شخصیت سهیم نباشد، تذکر این نکته هرگز به معنای جزئی پنداشتن زمینه‏های دیگر روانشناسی، و بنا کردن شخصیت به منزله رشته رهنمود دهنده نیست بلکه در حکم برجسته ساختن این نکته است که هرکس به بررسی شخصیت می‏پردازد نباید، از دیگر قلمروهای روانشناسی ناآگاه باشد (مای لی، ۱۹۹۳).
در این قسمت به چند مورد از تعاریف شخصیت که رویکردهای متفاوتی با یکدیگر دارند اشاره می‌شود :
در لغت‏نامه وارن[۵۰] (۱۹۳۰) تعریف شخصیت چنین آمده است: شخصیت به جنبه‏ه ای عقلی، عاطفی، انگیزشی و فیزیولوژیکی یک فرد گفته می‌شود. به عبارت دیگر به مجموعه مؤلفه‏هایی که انسان را سرپا نگه می‏دارد، شخصیت گفته می‌شود. در این تعریف مجموعه عوامل در کنار هم قرار داده شده اما اشاره‏ای به یکپارچگی این عوامل و پویایی آن‌ ها نشده است.
در واژه‏نامه انجمن روان‌پزشکی آمریکا شخصیت این‌گونه تعریف شده است: “راه و روش ویژه‏ای از تفکر، احساس، رفتار شخصی و طرح رفتاری ریشه‏داری که هر شخص به صورت خودآگاه و چه به صورت ناخودآگاه به عنوان سبک و سلیقه زندگی یا روش مطابق با محیط از خود نشان می‏دهد”. به عبارت ساده‏تر شخصیت عبارت است از “حاصل جمع کلی از طرح‏ها و الگوهای داخلی و خارجی و انطباق با زندگی” (به نقل از راد ، ۱۹۸۴).
آلپورت (۱۹۶۱) که به عقیده بسیاری بنیان‏گذار مطالعات نوین شخصیت است، شخصیت را این‌گونه تعریف می‏کند: “سازمان پویایی از سیستم‏های روان‌تنی فرد است که رفتارها و افکار خاص او را تعیین می‏کند”. در این تعریف به یک عامل مهم یعنی سازمان‏یابی عوامل تشکیل‌دهنده شخصیت اشاره شده است. اما جنبه‏ه ای رفتاری و فکری انسان از هم متمایز گردیده است، در حالی که این امر با مفهوم رفتار از نظر روانشناسی مغایر است. اما تعریف شلدون[۵۱](۱۹۶۲) که تعریف کلی و جامع و مانع به نظر می‏رسد این است: “شخصیت سازمان پویا و زنده جنبه‏ه ای ادراکی و انفعالی و آزادی بدنی (شکل بدن و اعمال حیات بدن) فرد آدمی است” (به نقل از فدایی دولت ،۱۳۸۹).
هیلگارد[۵۲] (۱۹۸۳) در تعریف خود، از کلیت شخصیت فاصله گرفته و نوعی برگشت به قوای ذهنی را در تعریف خود نشان داده است. او شخصیت را چنین تعریف می‌کند: “شخصیت الگوهای معینی از رفتار و شیوه‏های تفکر است که نحوه سازگاری شخصی را با محیط تعیین می‏کند” (به نقل از فدایی دولت، ۱۳۸۹).
در دو نظام تحولی نیز که فرایند در آن‌ ها کاذب است نکات قابل توجهی وجود دارد، به عنوان مثال فروید شخصیت را در مراحل اول فاقد جنبه‏ه ای روانی می‏داند و لذا تکمیل و تکامل آن را به سال‌های بعد موکول می‏کند، در حالی که والن بحران شخصیت را به سه سالگی تنزل می‏دهد. با وجود این می‏توان شخصیت را در قالب تحول نگریست. در نظام تحولی، از ابتدا تا انتهای یک فرایند مدنظر قرار می‌گیرد. در این صورت شخصیت تمام مؤلفه‏های تحولی را شامل خواهد شد و اگر تمام این مؤلفه‏ها را برای سازمان یافتن در نظر بگیریم، سازش از جنبه خاص و در موقعیت ویژه یک امر جزئی است، اما اگر سازش کلی مطرح باشد می‏توان آن را به عنوان شخصیت مطرح ساخت، در این صورت شخصیت چنین تعریف می‌شود: ” شخصیت عبارت است از تمام ظرفیت‏های فراگیر فرد در سازگاری با محیط” (عبدالله زاده،۱۳۸۲). کتل از مقوله محتوای در شخصیت خارج شده و جنبه کاربردی شخصیت را در تعریف خود عنوان می‏کند و آن را چنین تعریف می‏نماید: “شخصیت چیزی است که به ما اجازه و امکان پیش‏بینی آنچه را که شخص در یک موقعیت معین انجام خواهد داد می‏دهد”. (شولتز و شولتز، ۱۹۸۸، ترجمه سید محمدی، ۱۳۷۹، به نقل از فدایی دولت، ۱۳۸۹).
طبیعی است که شخصیت در مفهوم کلی خود شامل مزاج، خوی، استعداد، هر سه خواهد بود اما قبل از اینکه اصطلاح شخصیت به کار رود این الفاظ یعنی مزاج و خوی و نیز منش و نفس به عنوان واژه‏های شخصیت به کار رفته و در حال حاضر نیز در مواردی به کار می‏روند (فدایی دولت، ۱۳۸۹). مزاج: از قدیمی‏ترین الفاظ به کار رفته به جای شخصیت است که به عنوان میل سرشتی شخص برای واکنش به محیط به گونه خاص وسیله‏ای در تعیین ساختمان شخصیتی فرد در نظر گرفته می‌شود. مزاج نوعی استعداد قلمداد می‌شود و مفهومی پایدارتر نسبت به منش است. واژه مزاج مترادف خلق‌وخوی قلمداد می‌شود. شخصیت تا مدتی در مقابل هوش قرار داشت. هوش جنبه آزادی و شخصیت جنبه عاطفی فرد تلقی می‏شد و به همین جهت مفهوم شخصیت مترادف خلق‌وخوی و مزاج قلمداد می‏گردید.
خلق: حالت هیجانی پایدار را گویند که بر تجربه کلی شخص تأثیر می‏گذارد. اما هیجان حالت‏های ناپایدار و واکنش‏های کوتاه مدت گفته می‌شود (فدایی دولت، ۱۳۸۹).
منش: در کشورهای اروپایی منش را مترادف شخصیت به کار می‏برند اما در میان اختلافات از واژه شخصیت استفاده می‏کنند و آن را اختلاف شخصیتی می‏نامند. در تعریف منش گفته می‌شود “هر نوع علامت، کیفیت، خاصیت یا صفتی که چیزی یا جریانی را از چیزها و اشخاص و حوادث دیگر جدا می‏کند.” هرکسی دارای منش است ولی این منش به اعتبار خصوصیتی که در هر فرد پیدا می‌کند، به او وضع و حالی مخصوص می‏دهد و از دیگران ممتازش می‏سازد که آن را منش یا شخصیت اختصاص می‏نامند. دانشمندان زیادی از منش تعاریفی ارائه داده‌اند که از آن جمله می‏توان به موارد زیر اشاره کرد: والن عقیده دارد که: “منش روش عادی و ثابت واکنش مخصوص هر فرد آدمی است” لالاند منش را این‌گونه تعریف می‏کند: “مجموعه روش‏های عادی احساس و رفتاری است که فردی را از فرد دیگر متمایز می‏سازد” (فدایی دولت، ۱۳۸۹).
روانکاوان منش را به صفات اصلی و اساسی اطلاق می‏کنند که در طول زندگی پیوسته به صورت اولیه باقی می‏ماند و برای سایر صفات و عادات، زمینه مؤثر تشکیل می‏دهند. ازاین‌رو گفته می‌شود منش، نه همه شخصیت، بلکه استخوان‏بندی و هسته مرکزی آن است. اکتسابات، منش را از بین نمی‌برد ولی آن را به صورت مخصوص در می‏آورد. منش به فرد اجازه نمی‏دهد که آینده خود را به دلخواه خود برگزیند و بسازد. هر منش در حدود امکانات می‏تواند آدمی را به راه‌های متعدد و محدود هدایت کند . بنابراین منش به حافظ(شاعر نامی ایران) اجازه نمی‏دهد نادر بشود و برعکس. اما حافظ می‏توانست به جای شاعر، فیلسوف یا نقاش یا هنرمند دیگری شود و نادر می‏توانست یک ورزشکار، یک مشت‌زن و یا کشتی‌گیر باشد (فدایی دولت،۱۳۸۹).
تعریف مفهومی پنج عامل بزرگ شخصیت: الگوی پنج عامل بزرگ شخصیت زیربنایی در شخصیت به مثابه‏ی یک کشف بنیادی به نظر می‏رسد (گلدبرگ[۵۳] ،۱۹۹۳؛ نقل از کوروتکا و هانا[۵۴]، ۲۰۰۴). از نظر آلپورت شخصیت یک سازمان پویا از نظام روان‌شناختی و جسمانی درون فرد است که زیربنای الگوی عمل افکار و احساس و شامل ۵ عامل بزرگ شخصیت است که مهم‌ترین‌ها از جمله روان‏رنجورخویی یا نوروزگرایی، برون‏گرایی، وظیفه‏شناسی، سازگاری، گشودگی نسبت به تجربه می‏باشد (گلدبرگ، ۱۹۹۳).

۲- ۲- ۱- ۳- ابعاد پنج‌گانه شخصیت

ابعاد پنج‌گانه عبارت‌اند از: روان رنجور خویی(N) ، برون‏گرایی (E) پذیرا بودن یا گشودگی نسبت به تجربه (O) ، سازگاری (A) و وظیفه‏شناسی © بدین ترتیب با در نظر گرفتن اول حروف پنج‌گانه کلمه اقیانوس (OCEAN) به دست می‌آید (جان، به نقل از پروین، ۱۹۹۰). در اینجا به بررسی مقیاس‏های پنج عامل اصلی که برای درک شخصیت در سطح وسیع می‏باشد می‏پردازیم.

۲- ۲- ۱- ۳- ۱- روان‏رنجورخویی(N)

مؤثرترین قلمرو مقیاس‏های شخصیت تقابل سازگاری یا ثبات عاطفی با ناسازگاری یا روان‏نژند گرایی می‏باشد متخصصین بالینی انواع گوناگونی از ناراحتی‏های عاطفی چون ترس اجتماعی، افسردگی و خصومت را در افراد تشخیص می‏دهند، اما مطالعات بی‏شمار نشان می‏دهد افرادی که مستعد یکی از این وضعیت عاطفی هستند احتمالاً وضعیت‏های دیگر را نیز تجربه می‏کنند (مک گری و گوستا[۵۵]، ۱۹۹۲). تمایل عمومی به تجربه عواطف منفی چون ترس، غم، دستپاچگی، عصبانیت و احساس گناه و نفرت مجموعه حیطه N را تشکیل می‏دهد. هرچند N به چیزی بیشتر از آمادگی برای ناراحتی‏های روان‌شناختی دارد مقیاس این نسبت همانند سایر مقیاس‏ها پیش، یک بعد از شخصیت سالم را اندازه می‏گیرد. نمرات بالا ممکن است نشانه احتمال بالا برای ابتلا به برخی از انواع مشکلات روان‌پزشکی باشد اما مقیاس‏های N نباید به عنوان اندازه‌ای برای اختلالات روانی در نظر گرفته شود. ممکن است که به دست آوردن یک نمره بالا در مقیاس N با یک اختلال قابل تشخیص روانی همراه نباشد، از طرفی تمام اختلالات روانی با نمره بالا در N همراه نیست. به عنوان مثال یک فرد ممکن است اختلال شخصیت ضداجتماعی داشته باشد بی اینکه نمره بالایی در N داشته باشد. افرادی که نمرات آن‌ ها در N پایین است دارای ثبات عاطفی بوده و معمولاً آرام، معتدل و راحت هستند و قادرند که با موقعیت‏های فشارزا بدون آشفتگی یا هیاهو روبرو شوند (پروین،۱۹۹۰). این رگه شامل ویژگی‏هایی مانند غم، عصبانیت و عدم عصبانیت است و در قطب مخالف آن پایداری هیجانی به ثبات خلقی و احساسی و آرامش اشاره دارد (دانلان و دیگران[۵۶]، ۲۰۰۴).
تصویر درباره جامعه شناسی و علوم اجتماعی

۲- ۲- ۱- ۳- ۲- برون‏گرایی (E)

برون‏گراها، البته جامعه‏گرا بوده اما توانایی اجتماعی فقط یکی از صفات است که حیطه برون‏گرایی دارای آن است. علاوه بر آن E دوست داشتن مردم، ترجیح گروه‏های بزرگ و گردهمائی‏ها، با جرات بودن فعال بودن و پرحرف بودن نیز از متمایل‏اند که بشاش باشند. همچنین سر‏خوش، با انرژی و خوش‌بین نیز هستند. مقیاس‏های حیطه Eبه طور قوی با علاقه به ریسک‏های بزرگ در مشاغل همبسته است (کاسته و همکاران[۵۷]، ۱۹۸۴).
هرقدر که نشان دادن مشخصات برون‏گراها آسان است به همان اندازه نشان دادن ویژگی‏های درون‏گراها مشکل است. در برخی از توصیف‏ها درون‏گرایی باید به منزله فقدان برون‏گرایی در نظر گرفته شود تا به عنوان ضد برون‏گرایی ازاین‌رو افراد درون‏گرا خوددارترند تا غیر دوستانه، مستقل‌اند تا پیرو یکنواخت، متعادل‌اند تا کامل و البته دیر جذب (منظور این است که این افراد ترجیح می‏دهند تنها باشند). شاید گفته شود که این افراد کمرو هستند. افراد درون‏گرا لزوماً از اضطراب‏های اجتماعی رنج نمی‏برند. اگرچه این افراد روحیه بسیار شاد برون‏گراها را ندارند ولی آدم‏هایی غیر خوشحال یا بدبین نیستند (جان، ۱۹۹۰ به نقل از پروین).

۲- ۲- ۱- ۳- ۳- انعطاف‏پذیری یا گشودگی نسبت به تجربه (O)

به عنوان یک بعد اصلی شخصیت انعطاف‏پذیری در تجربه خیلی کمتری از E و N شناخته شده است. عناصر انعطاف‏پذیری چون تصور فعال، احساس زیباپسندی، توجه به احساسات درونی، تنوع‌طلبی، کنجکاوی ذهنی و استقلال در قضاوت اغلب نقشی در تئوری‏ها و سنجش‏های شخصیت ایفا نموده‏اند اما به هم پیوستگی آن‌ ها در یک حیطه وسیع و تشکیل عاملی از شخصیت به‌ندرت مطرح بوده است. اشخاص منعطف هم درباره دنیای درونی و هم درباره دنیای بیرونی کنجکاو هستند و زندگی آن‌ ها از لحظه تجربه غنی است. آن‌ ها مایل به پذیرش عقاید جدید و ارزش‏های غیرمتعارف بوده و بیشتر و عمیق‏تر از اشخاص غیر انعطاف‌پذیر هیجان‏های مثبت و منفی را تجربه می‏کنند. مردان و زنانی که نمره پایینی از انعطاف‏پذیری می‌گیرند متمایل‌اند که رفتار متعارف داشته و دیدگاه خود را حفظ نمایند. این افراد تازه‏های آشناتر را ترجیح می‌دهند و پاسخ‏های عاطفی آنان خیلی محدود است. به نظر می‏رسد اشخاص انعطاف‏پذیر به‌طور ساده یک حیطه محدودتر دارند اما ثبات و علاقه بیشتری به فعالیت در حیطه خود نشان می‏دهند. همچنین آنان متمایل به حفظ وضعیت اجتماعی و سیاسی هستند اما این افراد نباید به عنوان افراد قدرت طلب در نظر گرفته شوند. انعطاف‏پذیری به نابردباری یا قدرت طلبی پرخاشگرانه دلالت ندارد. این ویژگی‏ها به احتمال زیاد نشانه درجه دلپذیری در سطح خیلی پایین است. فرد انعطاف‏پذیر ممکن است از نظر روانشناسان خیلی سالم‌تر یا رشد یافته‏تر باشد اما ارزش انعطاف ناپذیر یا انعطاف‏پذیر بستگی یک موقعیت دارد و افراد هر دو گروه کارهای مفید مؤثری در جامعه انجام می‌دهند (جان، به نقل از پروین، ۱۹۹۰).

۲- ۲- ۱- ۳- ۴- سازگاری (A)

همانند برون‏گرایی، سازگاری مقدمتا بُعدی از تمایلات بین فردی است یک فرد، سازگار اساساّ نوع دوست است. او نسبت به دیگران همدردی کرده و مشتاق است که کمک کند و باور دارد که دیگران نیز متقابلاً کمک کننده هستند. در مقابل فرد غیر سازگار ستیزه‌جو، خودمدار و شکاک نسبت به دیگران بوده و رقابت‌جو است تا همکاری کننده. افراد بسیاری مایل‌اند که سازگار بودن را هم به عنوان صفتی که از لحاظ اجتماعی مطلوب است و هم از لحاظ روانی حالت سالم‌تری است، را داشته باشند. این امر نیز حقیقت دارد که افراد سازگار مقبول‏تر و محبوب‏تر از افراد ستیزه‌جو هستند ولی باید توجه داشت که آمادگی برای جنگیدن در برابر منافع خود هم یک امتیاز است و لذا سازگار بودن در میدان جنگ یا در صحن دادگاه فضیلتی محسوب نمی‏شود. همچنین تفکر انتقادی و بدبین بودن در علم نیز به تحلیل‏های صحیح علمی کمک می‏کند هیچ ‏یک از دو قطب انتهایی این عامل از نقطه نظر جامعه مطلوب نیست و نیز هیچ یک لزوماً در مورد سلامت روانی فرد نیز مفید نمی‏باشد (هورنای[۵۸]، ۱۹۴۵). افراد دارای نمره بالا در رگه سازگاری دارای ویژگی‏هایی همچون اعتماد، رک‏گویی، دگر دوستی، همراهی، تواضع و دل‌رحمی هستند (آتش‏افروز، پاکدامن و عسگری، ۱۳۷۸). در واقع این رگه صداقت، دگر دوستی و همدردی را در بر می‌دارد و در تضاد با خصومت بدبینانه و خودمیان بینانه (اویا و همکاران[۵۹]، ۱۹۹۵).
نتیجه تصویری درباره سلامت روانی
نمره پایین در A حالات خودشیفتگی، ضداجتماعی و اختلال شخصیتی پارانویید همراه بوده در حالی که نمره بالا در Aبا اختلال شخصیتی وابسته همراه است (کاستا و مک گری[۶۰]، ۱۹۹۰).

۲- ۲- ۱- ۳- ۵- وظیفه‏شناسی ©

تعدادی از تئوری‌های شخصیت بخصوص تئوری روان پویایی به کنترل تکانه‌ها توجه دارد. در طول دوره رشد اغلب افراد یاد می‏گیرند چگونه با آرزوهایشان کنار بیایند و ناتوانی در جلوگیری از تکانه‌ها و وسوسه‌ها کلاّ نشانه‏ای از بالا بودن N در میان بزرگ‌سالان است. کنترل خود، همچنین می‏تواند به مفهوم قدرت طرح‌ریزی خیلی فعال سازمان‌دهی و انجام وظایف محوله به نحو مطلوب نیز باشد. تفاوت‌های فردی موارد احساس با وجدان بودن است. فرد با وجدان هدفمند با اراده و مصمم می‏باشد. افراد موفق، موسیقیدان بزرگ و ورزشکاران به نام این صفات را در حد بالا دارند. نمره بالا C با موفقیت شغلی و تحصیلی همراه است.
پاکیزگی زیاد و (معتاد کار) بودن اجتناب کند. با وجدان بودن جنبه‌ای از آن چیزی است که مدتی(منش) نامیده می‏باشد. افراد با نمره بالا در C زیاد دقیق خوش قول و مطمئن هستند اما افراد با نمرات پایین در C لزوماً فاقد اصول اخلاقی نیستند اما در به‌کارگیری اصول اخلاقی زیاد دقیق نیستند. همچنین آنان در تلاششان برای رسیدن به هدف‏هایشان بی‌حال هستند. مدارکی که وجود دارد که این افراد خیلی لذت‌گرا بوده و علاقه زیادی به امور جنسی دارد (مک کری و همکاران[۶۱]، ۱۹۸۶) افراد واجد تعهد بالا که بر خود تسلط دارند درگیری‏هایی را که بالاجبار در روابط به وجود می‏آید سازنده‏تر اداره می‏کنند (دانلان و همکاران[۶۲]، ۲۰۰۵). این افراد به اصول پایبند هستند و برای اهدافشان تلاش می‏کنند (اویا و همکاران، ۱۹۹۵).

۲- ۲-۲- خودپنداره

۲- ۲-۲-۱- خود[۶۳] چیست؟

«خود عبارت است از: ۱- مجموعه‌ای از افکار و احساسات فرد در مورد خویش، ۲- روش ویژه پاسخ دادن فرد به محیطش (کیمبل[۶۴]، ۱۹۹۰، ص ۵۴)».
بنابراین خود دو بخش دارد: ما نسبت به محیط چطور احساس، فکر و رفتار می‌کنیم و نیز در مورد خودمان، چطور فکر و احساس می‌کنیم. چگونگی عمل، فکر و احساس ما تحت تأثیر تجارب قبلی و برخوردهای فعلی ما است. خود، حداقل دو ترکیب دهنده اصلی دارد، یک بخش ارزیابنده که حالت فیزیکی و ذهنی فرد را ارزش‌گذاری و سنجش می کند، و یک بخش فعال که سبک ویژه پاسخ دادن به وقایع محیطی را نشان می‌دهد.
بسیاری از روان شناسان اجتماعی معتقدند ما حس درهم پیچیده‌ای از خود را رشد می‌دهیم که بر چگونگی عمل و عکس‌العملمان در موقعیت‌های اجتماعی تأثیر می‌گذارد (برکوتیز[۶۵]، ۱۹۸۵، شلنکر[۶۶]، ۱۹۸۵، به نقل از کیمبل، ۱۹۹۰). در ضمن مفهوم خود اشاره دارد به ارتباط مداومی که بین شیوه رفتار فرد در محیط و چگونگی ارزیابی خودش وجود دارد. جنبه اول خود، خود به عنوان عامل و بازیگر است و جنبه دوم، خود به عنوان هدف مورد بررسی توسط خویش.

۲- ۲- ۲- ۲- دیدگاه ویلیام جیمز

مطالب فوق همان مفهوم من فاعلی و مفعولی جیمز را به ذهن می‌آورد. جیمز نخستین کسی است که در سال ۱۹۸۲ میان مفهوم من[۶۷] و خود (خود شناخته شده از خود شناسنده) تفاوت می‌گذارد. به عقیده وی، من (که یک خود تجربی است) از من واقعی (اعضا، لباس، موضوع، منزل) و از من روحی (جنبه‌هایی از وجدان، آمادگی روانی، و نیز از من اجتماعی یا «خود» که بر اثر شناخت دیگران پدید می‌آید، تشکیل یافته است ( روش بلا و نیون، ۱۳۷۰، ص۶۴).
هر فرد بر اساس ارتباط و فاصله‌ای که بین خود واقعی و خود آرمانی‌اش وجود دارد برای خویش حرمت و عزت قائل است. جیمز معتقد بود سطح خواسته‌ها نقش اساسی در تعیین اینکه ما خود را مطلوب تلقی می‌کنیم یا نه بازی می‌کند. سطح خواسته مربوط به اشیایی می‌شود که جزء مقوله «مال من» هستند. از طرفی به نظر می‌رسد سطح خواسته مربوط به آرمان من است چون به اهداف فرد مرتبط است، اهدافی که فرد می‌خواهد به آنجا برسد تا از خود رضایت داشته باشد.
اگر در یک زمینه مهم (برای فرد) پیشرفت به سطح خواسته نزدیک شده باشد، فرد احساس عزت‌نفس می‌کند و اگر فاصله زیادی بین او وجود داشته باشد، خود را فرد ضعیفی تلقی می‌کند. بنابراین احساس ما درباره خویشتن، بستگی کامل به آنچه قبلاً انتظار داشته‌ایم و آنچه اکنون انجام می‌دهیم، دارد. منبع دیگر در به وجود آوردن حرمت خود، ارزشی است که فرد به کل «خود» می‌دهد. طبق نظر جیمز، «خود» مجموعه چیزهایی است که فرد می‌تواند آن‌ ها را به خود منسوب کند که هر یک از این متعلقات برای فرد ارزش متفاوتی دارند. به این ترتیب جیمز نیز، حداقل بخشی از خود (یا من اجتماعی) را در یک شبکه وسیع از روابط متقابل می‌بیند. در واقع، من اجتماعی را با کنش متقابل اجتماعی پیوند می‌دهد. پس خود، ساختار شناختی را تعیین می‌کند و بدین ترتیب کنش متقابل میان سازواره و محیط اجتماعی آن مشخص می‌شود (روش بلا و نیون، ۱۳۷۰، ص ۶۵).
روان شناسان اجتماعی و جامعه‌شناسان متعددی بر این مفهوم خود تأکید کرده‌اند. سال‌ها پیش جامعه‌شناس مشهور، چارلز کولی[۶۸] اصطلاح «خود آیینه‌ای[۶۹]» را به کار برد. بسیاری از برداشت‌های ما از خویش، از عکس‌العمل‌ها و رفتارهای اطرافیان استنباط می‌شود و در یک شبکه مرتبط، ما نیز بر آن‌ ها تأثیر می‌گذاریم. همچنین جرج مید، «خود» را از این زاویه نگریسته است.