پیامبر اکرم e در خطبه‌ی شعبانیه فرمود: «وَارجِعُوا اِلَیهِ اَیدِیکُم بِالدُّعَاء فِی اُوقَاتِ صَلواتِکُم، فَاِنَّهَا اَفضَلَ السَّاعَات یَنظُرُ الله تَعَالَی فِیهَا بِالرَحمَهِ الَی عِبَادِهِ[۸۰]؛ هنگام نماز دست‌ها را به دعا بلند کنید که بهترین لحظاتی که خدا با رحمت به بندگانش می‌نگرد این لحظات است که اگر کسی خدا را مناجات کرد او هم جوابش را می‌دهد.»
۲) هنگام نزول باران و وزش باد
امام صادقu می‌فرماید: «ثَلاثُ اوقَاتُ لا یَحجُبُ فِیهَا الدُّعاء عَن‌الله: فِی اثرِ مَکتُوبَه، وَ عِندَ نُزولِ بِالقَطرِ وَ ظُهورِ مُعجزه الله فِی اَرضِهِ؛[۸۱] در سه وقت بین دعا و خدا، حجاب و مانعی نیست (قبول می‌شود): بعد از نماز واجب و هنگام بارش باران و هنگام پدید آمدن معجزه‌ی الهی در زمین.»
امام صادق u می‌فرماید: «اُطلُبوا لِلدُّعَاء اَربَعَ سَاعَات عِندَ هبوبِ الرِّیَاح وَ زوالِ الافیاء وَ نُزولِ القطر وَ اَوَّل قَطرِهِ مِن دَمِ القَتِیل ِالمُومِن فَأِن اَبوابَ السَّمَاء تَفتِحُ عِندَ هِذِهِ الاَشِیَاء؛[۸۲] برای دعا چهار زمان بجویید: هنگام وزیدن بادها و از بین رفتن سایه‌ها (قبل از غروب) و هنگام بارش باران و هم‌زمان با غلتیدن اولین قطره‌ای خون شهید مومن، زیرا در این اوقات، درهای آسمان گشوده می‌شود. دعا مستجاب می‌گردد.»
برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
۳) هنگام سحر
رسول اکرم e: «خَیِر وَقتِ دَعوَتُم الله فِیهِ الاَسحَار وَ هَذِهِ الایَه فِی قُول یَعقُوب سَوفَ اَستَغفِر لَکُم رَبِّی وَ قَالَ: اخِرُهُم الَی السَحَر[۸۳]؛ پیامبر اسلام e فرمود: بهترین وقتی که می‌توانید در آن خدای عزوجل را بخوانید، سحر است» و این آیه را که گفتار حضرت یعقوبu خطاب به فرزندانش است، تلاوت فرمود: «سوف استغفرلکم ربّی؛[۸۴] بزودی برای شما از پروردگار خود آمرزش می‌خواهم»، سپس دعا کردن برای آن ها را تا وقت سحر به تأخیر انداخت.»[۸۵] سوره‌ی آل‌عمران آیه ۱۷ «والمستغفرین بالسحار» و سوره‌ی ذاریات آیه ۱۸ «و بالاسحار هم یستغفرون» این قول را تأیید می‌کند.
۴) شب و روز جمعه
امام باقر u می‌فرماید:« اِنَّ اللهَ تَعَالی لِیُنَادِی کُل لَیلَه جُمعه مِن فَوق عَرشِهِ مِن اَوَّلِ اللَیل آخِرِهِ الا عَبدِ مُؤمِن …قَبلَ طُلُوعِ الفَجر فَاعَافِیَه الا عَبدِ مُؤمِن مَحبُوس مَغمُوم …، قَالَ: فَلا یَزالُ یُنَادی بِهَذا حَتَّی یَطلَعِ الفَجر[۸۶] خداوند متعال، در هر شب جمعه از بالای عرش از اول تا آخر شب ندا می‌دهد که آیا بنده‌ی مؤمنی برای دین یا دنیای خود مرا می‌خواند، تا او را اجابت کنم، و آیا بنده‌ی مؤمنی هست که قبل از طلوع فجر از گناهانش توبه کند تا توبه او را قبول کنم و آیا بنده‌ی مومنی هست که رزق او مقدر شده باشد پس قبل از طلوع فجر از من طلب زیادی روزی کند تا روزی او را زیاد کنم و بنده‌ی مؤمن بیماری که از قبل از طلوع فجر از من طلب شفا کند تا او را عافیت بخشم و بنده‌ی مؤمن زندانی که غم دارد، پس آزادی خود را قبل از طلوع فجر از من بخواهد و آیا بنده‌ی مؤمن مظلومی هست که قبل از طلوع فجر از من بخواهد تا او را یاری کنم. آن‌گاه حضرت باقر uفرمود: این ندا تا طلوع فجر ادامه دارد.»
هنگامی که فرزندان حضرت یعقوب از آن حضرت طلب آمرزش کردند آن حضرت استغفار برای فرزندانش را به تأخیر انداخت و انتظار فرارسیدن شب جمعه بود. زیرا دعا در این شب زودتر مستجاب می‌شود.[۸۷]
از پیامبر اکرم e نقل شده: انَّ یَومُ الجُمعَه سَیّدِالاَیَّام وَ اَعظَمَهَا عِندَاللهِ تَعَالی وَ اَعظَمَ مِن یَومِ الفِطرَه وَ یَومِ الاضحَی وَ فِیهِ خَمسِ خِصَال: خَلَقَ‌اللهُ فِیهِ آدم وَ اَهبَطَ فِیهِ آدم اِلی الاَرضِ وَ فِیهِ توفّی الله آدم وَ فِیهِ سَاعَه لا یَسئلُ‌اللهُ تَعالی فِیهَا اَحدَ شَیئاً اِلا َّاعطاهُ مَا لَم یَسئل حَرامَاً….[۸۸]
به درستی که روز جمعه سیّد ایام و بزرگ‌ترین روزها نزد خداوند متعال است و بزرگ‌تر از روز عید فطر و عید قربان است، و برای آن پنج خصلت وارد شده است: در این روز خدا آدم u را خلق کرد و در این روز آدم u به زمین فرود آمد و در این روز آدم u وفات یافت و در این روز، ساعتی است که در آن هر چه بنده از خدا بخواهد، به او عطا می‌شود تا زمانی که درخواست حرام نکرده باشد.
زمان‌های متعددی برای اجابت دعا ذکر شده، از جمله هنگام اذان و هنگام ظهر و اولین ساعات ظهر روز جمعه و در ثلث آخر شب و بعد از سجده‌ای که به دنبال نماز مغرب انجام بگیرد و هنگام خشوع قلب و هنگام جاری شدن اشک و قبل از ظهر، در همه‌ی روزها و ماه‌های حرام و شب‌های قدر و روزهای قدر و روز ولادت رسول اکرم e و شب و روز مبعث و شب وروز عرفه و شب‌های عید غدیر و فطر و روزهای این اعیاد سه گانه و شب نیمه شعبان.[۸۹]
مکان‌های دعا
هر چند براساس اطلاق ادله‌ی دعا، انسان می‌تواند هر کجا بخواهد دعا کند و برای استجابت دعا، مکان خاصی شرط نشده؛ اما برحسب ادله‌ی دیگر، مکان‌های خاص هم‌چون زمان‌های خاص، در اجابت دعا، تأثیر بسزایی دارد. برخی از این اماکن عبارتند از:
۱- حرم و کعبه؛
۲- عرفات و مشعرالحرام؛
۳- حرم امام حسینu؛
۴- مساجد؛
۱- حرم و کعبه
از امام رضاu روایت شده که : «مَا وَقَفَ اَحَدَ بِتِلک الجِبَال الا استجیبَ لَهُ فَأمَّا المُومِنَونَ فَیستَجَاب لَهُم فِی اخرتِهِم وَ اَمَّاالکُفَار فَیستجاب لَهُم فِی دُنیاهُم؛[۹۰] کسی بر این کوه‌ها (مکه) نایستاد، مگر این که دعای او را اجابت کردیم اما استجابت دعای کفار را در دنیایشان قرار دادیم.»
۲) عرفات و مشعرالحرام
از معصوم u: روایت شده: «اِنّ َمِن الذُّنُوبِ مَا لا یَغفِرُالّا بِعرَفِهِ وَالمَشعَرِ الحَرام…؛ بعضی از گناهان آمرزیده نمی‌شود، مگر در عرفه و مشعر…»[۹۱]
و در خبر است که: «ِانَّ اللهَ سُبحَانَهُ وَ تَعَالَی یَقُول لِلمَلائِکَه فِی ذلِکَ الیَوم: یَا مَلائِکتِی الا تَرَونَ الی عِبَادِی وَ اَمائی جَاء وَ امن اَطرافَ البِلاد شَعثاء غَیراء اَتدرُونَ مَا یَسَئلونَ؟ فیقولون: رَبَّنا اِنَّهُم یَسئَلُونَکَ المَغفِره فَیَقُول اشهُدوا انِّی قَد غَفَرَت لَهُم؛[۹۲] خدای تعالی به ملائکه در این روز می‌فرماید: ای فرشتگان من، این بندگان من و کنیزان من که از شهرها و سرزمین‌های دور پراکنده و غبارآلود می‌آیند، آیا می‌دانید چه می‌خواهند؟. فرشتگان می‌گویند! بار خدایا! این‌ها طلب آمرزش گناهان می‌کنند. پس خدای تعالی می‌فرماید: شاهد و گواه باشید که من همه آن ها را آمرزیدم.»
۳) حرم امام حسینu
در روایت است که خداوند، در عوض شهادت امام حسینu چهار خصلت به آن حضرت عطا کرده است: «جَعَلَ الشُّفَاء فِی تُربَتِهِ وَ اِجَابه الدُّعاء تَحتَ قبَّتِهِ وَ الائمَه مِن ذُریَّتِهِ وَ اِن …؛[۹۳] شفا را در تربتش نهاد و مستجاب شدن دعا را زیر گنبدش، و مقرر کرد که امامان علیهم‌السلام از ذریه‌اش باشند و روزهای زیارتی زائرانش، جزء عمرشان به شمار نیاید.»
روایت شده که روزی امام صادقu بیمار شد. به کسانی که اطراف ایشان بودند، دستور داد مزد کسی را بدهند تا برود و در کنار قبر امام حسینu برای شفای ایشان دعا کند. یکی از دوستان حضرت این مأموریت را پذیرفت و به راه افتاد؛ نزدیک در، به یکی از دوستانش برخورد و جریان را بیان کرد و گفت: من می‌روم، ولی در این فکرم که هم امام حسینuو هم حضرت صادق u امامان واجبالطاعه هستند چرا باید نزد قبر آن امام رفت؟ آن مرد پیش امام صادق u آمد و ماجرا را گفت. حضرت فرمود: آری همین‌طور است، هر دو واجبالطاعه هستیم ولی او نمی‌داند که خدا در زمین در جاهای ویژه‌ای دعا را مستجاب می‌کند و زیر قبه‌ی امام حسینu از همان جاهاست.[۹۴]
۴) مساجد
از امام صادق uروایت شده که فرمودند: «کَانَ اَبِی اِذَا طَلَبَ الحَاجَه طَلَبِهَا عِندَ زِوَال الشَّمس فَاِذَا اَرادَ ذَلِکَ قَدَمَ شَیئاً فَتَصَّدَّق بِهِ وَ شَمَّ شَیئاً مِنَ الطِیبِ وَ راحِ الی المَسجد وَ دَعا فِی حَاجَتِهِ بِمَا شاء؛[۹۵] پدرم امام باقرu هر گاه حاجتی داشت آن را هنگام ظهر از خدا درخواست می‌کرد و هرگاه چنین منظوری داشت در آغاز چیزی صدقه می‌داد و خود را خوشبو می‌ساخت، به مسجد می‌رفت و درباره حاجت و خواسته‌اش دعا می‌کرد.»
هم‌چنین گفته شده پانزده مکان است که دعا در آن‌جا مستجاب می‌شود. برخی از این مکان‌ها عبارت‌اند از: مکه مکرمه نزد ناودان طلا و مقابل مقام ابراهیم و روبه‌روی حجرالاسود و بین ناودان و مقام و درون خانه خدا و نزد چاه زمزم و بالای کوه صفا و مروه و در مشعر الحرام و مقابل جمرات سه‌گانه و هنگام دیدن کعبه.[۹۶]
فصل دوم:
آداب وشرایط دعا
شرایط دعا
نظر مرحوم علامه طباطبایی راجع به شرایط دعا
آداب دعا در نیایش‌های انبیاء علیهم‌السلام
شرایط دعا
برای تحقق و استجابت دعا، مقدمات و شرایطی لازم است. این شرایط چنـــان‌چه مورد توجه واقع نشود و به آن عمل نگردد، دعا به مقام اجابت نمی‌رسد و مورد پذیرش حق تعالی قرار نمی‌گیرد.
اکنون به ذکر این شرایط می‌پردازیم:
۱- لزوم ایمان به خدا؛
۲- شناخت و معرفت نسبت به خدا؛
۳- لزوم اعتقاد به امکان برقراری رابطه با خدا؛
۴- ایمان به استجابت دعا؛
۵- اخلاص و پاکی دل؛
۶- دعا از دهان پاک؛
۷- احساس و نیاز طلب؛
۸- حضور و رقت قلب؛
۹- عمل به احکام و دستورات خدا، قرآن و سنت و رسول اکرم e؛
۱۰- کسب حلال و پاکیزه؛
۱۱- اقرار به نبوت و امامت؛
۱۲- دعا جانشین اسباب طبیعی و وسایل مادی نشود؛
۱- لزوم ایمان به خدا
برای انجام گرفتن هر نوع دعایی باید به طور قطع ایمان به خدا وجود داشته باشد و یا حاصل شود به این معنا که بدون ایمان به خداوند، ارتباط با او و توجه به او، بی‌معنا و گزافه‌گویی است.
از طرف دیگری می‌توان گفت: اولین رکن تحقق دعا و نیایش، اعتقاد و ایمان به خداست. البته این اعتقاد درجات مختلفی دارد و از کیفیات متفاوتی برخوردار می‌باشد و این تفاوت در آثار ایمان به دنبال آن، آثار دعا و نیایش نتیجه می‌دهد.[۹۷]
۲- شناخت و معرفت نسبت به خدا
یکی از مهم ترین شرط قبولی و استجابت دعا شناخت و معرفت نسبت به پروردگار عالم است. کسی که دعا می‌کند باید خدا را بشناسد و نیک بداند که با چه‌کسی مناجات و راز و نیاز می‌کند. اگر کسی نسبت به ذات اقدس خداوند معرفت و شناخت داشته باشد و بداند او چه صفات و خصوصیاتی را داراست و از چه عظمت و جلال و شکوه و قدرتی برخوردار است، عاجزانه و خاضعانه به درگاه رب خویش دعا خواهد نمود و در حین دعا غرق در معنویت خواهد شد، چنان‌چه نسبت به ذات خدای تبارک و تعالی شناختی نداشته باشد دعایش آن کیفیت مطلوب را نخواهد داشت و در مناجات با رب‌العالمین به عظمت و کبریایی او توجه نخواهد کرد و حضور قلب نخواهد داشت و در نتیجه دعایش مستجاب نخواهد شد. اضطرار و درماندگی به درگاه خدای متعال عین حقیقت دین است و دعای زیاد با ناآگاهی نسبت به خدا از نشانه‌های خذلان، و بی‌بهره بودن از رحمت و نصرت اوست. از حضرت رسول اکرمe سؤال کردند:« به چه علت است که خدا دعای ما را مستجاب نمی‌کند درحالی که خدا فرموده است: اُدعُونِی اَستَجِِب لَکُم[۹۸] یعنی بخوانید مرا تا اجابت کنم دعای شما را؟» آن حضرت فرمودند: به درستی که دل‌های شما مرده است چرا که مدعی شناخت خدا هستید در حالی که اطاعت او را نمی‌کنید.
پس یکی از شروط اجابت دعا داشتن معرفت کافی از خداست. چون دعا زیباترین جلوه‌ی پیوند با خداست و بدون شناسایی او امکان ندارد که مستجاب گرددو اگر معرفت خدا کامل باشد، دعا مستجاب می‌شود.[۹۹]
۳- لزوم اعتقاد به امکان برقراری رابطه با خدا
برای تحقق دعا، بعد از ایمان به خدا، این اعتقاد لازم است که یک موجود سراپا فقیر و ناچیز می‌تواند با یک وجود مطلق و غنی بالذات، ارتباط برقرار کند و از او نیاز بخواهد و یا در مقابل او به رازگویی بپردازد.[۱۰۰]
۴-ایمان به استجابت دعا
یکی از شرایط دعا، ایمان و یقین به استجابت آن است. انسان باید به خدای متعال و رحمت بی‌منتهای او یقین داشته باشد، باید بداند که چنان‌چه از او نیکی‌ها و پاکی‌ها و سایر نیازهای معنوی و مادی را طلب نماید همه را عطا خواهد کرد. خدای بزرگ را رحمتی وسیع است و هرگز بندگان را مأیوس و محروم نمی‌سازد.[۱۰۱]
چنان‌که در حدیث صحیحی آمده است:
«عَن اَبِِی‌عَبدِاللهu قَالَ: اِذَا دَعُوتُ فَظَنَّ حَاجَتَکَ بِِالبَاب؛[۱۰۲] امام صادقu فرمودند در وقت دعا کردن یقین کن که حاجتت بر در خانه آمده است.»
و نیز در حدیث دیگر آمده است: «عَن مُیَسِر ابنِِ عَبدُالعَزیِِِز عَن اَبِی‌عَبدِاللهu قَالَ: «قَالَ لِی: یَا مُیَسِر ادعُ وَ لاتَقُل: اِنَّ الامرَ قَد فَرَغَ مِنهُ، اِنَّ عِندَالله عَزوَّجَل مَنزِِلَهً …[۱۰۳] میسر بن عبدالعزیز گفت: امام صادقu نقل فرمودند: ای میسر! دعا کن و مگو امر گذشته است در نزد خدای عزوجل مقامی است که نتوان به آن رسید جز به درخواست کردن، اگر بنده ای دهان خود را بر بندد و درخواست و سؤالی نکند چیزی به او داده نشود، درخواست بکن تا به تو عطا کنند. ای میسر هیچ دری کوبیده نشود جز آن‌که در معرض آن قرار گیرد که بر روی کوبنده باز شود.»
«عَن رَسُولُ‌اللهe اُدعُوا وَ اَنتُم مُوقِنُونَ بِِالاجَابَه؛[۱۰۴] از رسول اکرمe نقل شده: خدا را بخوانید و یقین به اجابت داشته باشید.»
و نیز در روایت سلیمان بن عمرو می‌خوانیم: «عَن سُلِیمَان بنِِ عَمرُو قَالَ: قَالَ «سَمِعتُ اَبا عَبدِاللهu یَقُول: اِنَّ الله عَزَّوَجَّل لایَستَجِب دُعَاءً بِظَهَرٍٍِ قَلِبٍ ساهٍ فَاِذَا دَعَوتُ فَاقبَلَ بِِقلبِِکَ ثُمَّ اِستَیقِنَ بِِالاجَابَه؛[۱۰۵] گفت شنیدم امام صادقu فرمودند: همانا خدا اجابت نفرماید دعایی را که از دل غافل برخاسته باشد پس هروقت دعا کردی از ته دل آگاهانه بخواه و دعا کن و یقین داشته باش که اجابت می‌شود.»
داعی باید دعایش از روی اطمینان و باور به آثار و تأثیر آن باشد و یقین داشته باشد نیایش و دعا هیچ‌وقت خالی از اثر نیست.
«قال امیر المؤمنینu: لاتَستَحقِرُوا دَعوَهَ اَحَدٍ فَاِنَّهُ یَستَجَابُ لِلیَهُودِی فِیکُم وَ لایَستَجَابُ لَهُ فِی نَفسِهِ؛[۱۰۶] امیرالمؤمنینu فرمودند: دعای هیچ‌کس را ناچیز مشمارید زیرا دعای یهودی که در جمع شما مسلمانان باشد مستجاب می‌شود ولی اگر یهودی تنها می‌بود دعایش به اجابت نمی‌رسید.»
بزرگ‌ترین شرط اجابت دعا این است که نیایشگر باور و یقین به قبولی و اجابت آن داشته باشد و بداند دعایش هیچ وقت خالی از فایده نیست بلکه دارای آثار ارزنده می‌باشد.
۵- اخلاص و پاکی‌دل
