۱۰۴
۵-۲پیشنهادهای پژوهش………………………………………………………………………………..
۱۰۵
منابع ………………………………………………………………………………………………………….
۱۰۶
چکیده
هرمنوتیک دانشی است که به فهم یک اثر می پردازد و با نقد فهم روش شناختی می کوشد تا راهی برای فهم بهتر اثر ارائه کند . شلایرماخر ، پدر الهیات مدرن پروتستان ، شکل نوینی از تفسیر شهودی بر پایه تجربیات دینی از عهدین را در غرب پایه گذاری کرد. به دلیل عمق اندیشه ، گستردگی مضامین بلند عرفانی دیوان حافظ و تأثیرپذیری فراوانش از آیات قرآن کریم و با هدف رسیدن وجوه نقاط مشترک این دو اندیشمند مسیحی و مسلمان – در غرب و شرق – به بررسی تطبیقی ابیات دیوان حافظ که قسمت اعظمی از آنها متأثر و مأخوذ از آیات قرآن مجید است با بهره گرفتن از روش تحقیقی- تحلیلی پرداخته ایم . در این پژوهش نشان داده شده بین دیدگاه حافظ و شلایرماخر وجه مشترک وجود دارد چون هردو اندیشمند از طریق استنباط تاویلی (هرمنوتیکی) به کتاب آسمانی ، عهدین و قرآن ،توجه داشته اند و حافظ در اشعارش هم به مباحث عمده هرمنوتیک فلسفی توجه داشته و هم عملاً دست به تأویل زده است ، در نظر شخصی و شهودی او آنچه تأویل می پذیرد متشابهات است و محکمات قرآن تأویل نمی پذیرد و شلایرماخر نیز برای نخستین بار هرمنوتیک غرب را در کتب مقدس وارد ساخته است .
کلید واژگان : قرآن ، کتاب مقدس ،تأویل ، دیوان حافظ ، شلایرماخر ، هرمنوتیک
۱-۱ مقدمه :
تردیدی نیست که هر نوع دانش و اندوختهی ذهنی شاعر خواه ناخواه در شعرش انعکاس مییابد،زیرا در واقع آنچه شخصیت معنوی او را شکل میدهد.همان دانشها و تجربهها و آموختههائی است که به مرور زمان و در طول زندگی به دست میآورد.این معارف و دانشها، هنگام سرودن شعر،از نو جان گرفته،مجال بروز و ظهور پیدا می کند.شاید بتوان گفت که شعر، علاوه بر بیان عواطف و احساسات،ترجمانی است از : دانش ها و آموختههای شاعر،بویژه وقتی که این دانش ها و آموختهها با اعتقادات استوار مذهبی و مسائلی که شاعر آنها را از صمیم قلب پیوند داده باشد ،پذیرفته و بدان ها مؤمن و معتقد گردیده است،که در آن صورت شعر او تصویری روشن از آرا و عقاید مذهبی او نیز خواهد بود.
بخش وسیعی از ادبیات غنی و بارور کهن پارسی از این نوع است و به جرأت میتوان گفت: اگر کسی از مباحث دینی و اخبار و احادیث مذهبی و تفاسیر قرآن بیگانه باشد،نمیتواند از خوان گسترده و پر نعمت ادب فارسی به صورت کامل بهره گیرد و از چشمه ی فیاض آن متمتع شود. زیرا بدون وقوف و آگاهی بر اینگونه مسائل و مباحث،فهم و درک بسیاری از سرودهها و اشعار شاعران بزرگ،ناممکن میگردد. این حکم تنها در مورد ادب فارسی مصداق ندارد.بسیاری از آثار شاعران اروپائی نیز تحت تأثیر موضوعات و مسائل مذهبی به وجود آمده است و خواننده این آثار را گریزی نیست، جز آگاهی و وقوف بر مباحث و مسائل مذهبی خاصی که شاعر یا نویسنده،متأثر از آن بوده است.کمدی الهی دانته و بهشت گمشده جان میلتون از این نوع است و خواننده این دو اثر بدون اطلاع کامل به محتویات انجیل بویژه مباحث و مسائلی که در مورد خلقت و معاد،در این کتاب آمده است.نمیتواند به مقصود و منظور نویسنده راه یابد. اما این موضوع در شعر و ادب پارسی نمایانتر است.دیوان سخنسرایان بزرگ ما چون خاقانی و نظامی و ناصر خسرو و سعدی و نظایر آنان گواه صادقی است بر درستی سخن،زیرا بازتاب آیات قرآنی و اخبار و احادیث نبوی به روشنی در آنها مشهود است.مولوی و حافظ از این جهت چهره ی روشنتری دارند.مولوی در سرودن مثنوی معروف خود به شدت،تحت تأثیر اخبار و احادیث مذهبی است و حافظ در بهرهیابی و اخذ و اقتباس از آیات قرآن،استادی چیره دست است.او با این کتاب مقدس آسمانی انس و الفتی خاص دارد و آنگونه که خود در غزل شماره ۹۴ اشاره کرده آن را با چهارده روایت در حفظ داشته است :
«عشقت رسد به فریاد ار خود بسان حافظ قرآن ز بر بخوانی با چهارده روایت»
آنچه گرد آمده کوشش و پژوهشی است درباره ی باز نمایی جلوه هایی از قرآن و حدیث در اشعار دیوان حافظ و مقایسه تطبیقی آن با مفاهیم هرمنوتیکی خصوصاً هرمنوتیک شلایرماخر انتخاب این موضوع بیان کننده ی مهم ترین اصل در زندگی ما یعنی قرآن و احادیث است که یادگیری آن برای حل مشکلات مسلمانان بسیار مفید است .
۱-۲ بیان مسأله :
یکی از دغدغه های پژوهشگران ادبی معاصر ترسیم مدل فکری عارفان و شاعران ادبیات ایران است ، مطالعه در آثار دو اندیشمند بزرگ جهان یعنی حافظ شیرازی(۷۲۷-۷۹۲ هـ .ق)و شلایرماخر آلمانی(۱۷۶۸-۱۸۳۴ م) نزدیکی هایی را در روش کارشان نشان داد که ما را بر این داشت تا به تحقیق در زمینه حاضر بپردازیم و آن قرابتی است که میان تاویل های حافظ و هرمنوتیک شلایرماخر دیده می شود .
هرمنوتیک دانشی است که به « فرایند فهم یک اثر» می‌پردازد و چگونگی دریافت معنا از پدیده‌های گوناگون هستی اعم از گفتار، رفتار، متون نوشتاری و آثار هنری را بررسی میکند. دانش هرمنوتیک با نقد روش‌شناسی، می‌کوشد تا راهی برای «فهم بهتر» پدیده‌ها ارائه کند؛ اگرچه گروهی از نظریه‌پردازان هرمنوتیک، با ایجاد و تبیین «روش» در مسیر فهم مخالفند و «فهمیدن» را یک واقعه می‌دانند که قابل اندازه‌گیری و روش‌مندسازی نیست. به زبان ساده‌تر، دانش هرمنوتیک به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است که آیا روش و راهکاری وجود دارد تا خوانندگان یک متن و یا بینندگان یک اثر هنری، با به‌کارگیری آن روش، به دریافت معنای ثابت و مشخصی از آن اثر یا متن دست یابند؛ یا این که درک و فهم هر مخاطبی مختص اوست و با دیگری تفاوت دارد. در برابر واژهٔ هرمنوتیک، بیشتر از کلمهٔ «تفسیر» و یا «تأویل» استفاده میشود، هرچند که این دو لفظ، ترجمه‌های مناسبی برای واژهٔ هرمنوتیک نیستند.
فریدریش دانیل ارنست شلایرماخر ( ۱۸۳۴- ۱۷۶۸ م ) فیلسوف و متأله پروتستان آلمانی بود. وی را پیشگام هرمنوتیک مدرن می‌دانند. به‌دلیل تأثیر به‌سزای او بر اندیشهٔ متأخر مسیحی، او را پدر الهیات مدرن پروتستان می‌دانند. شلایرماخر به‌همراه هومبولت از بنیان‌گذاران دانشگاه برلین ( ۱۸۰۸-۱۸۱۰م ) بود. او تا پایان عمر در این دانشگاه به تدریس پرداخت.
فردریش شلایرماخر پدر هرمنوتیک، تردیدهایی بس جدی پیرامون عینی بودن متن انجیلی وارد می کند. اما مسئولیت تکمیل این وظیفه به عهده فردریش نیچه (۱۹۰۰-۱۸۴۴ م ) متفکر اصلی پسامدرنیسم، افتاد و با این نظریه آغاز شد که زبان توان انتقال حقیقت غایی را دارا نیست. او این اندیشه را پیش کشید که هر آنچه برای ما مانده است، صرفاً تفسیر است.
از آثار شلایرماخر می توان « ایمان مسیحی » را نام برد که به عنوان برداشت جدیدش از مسیحیت محسوب می شود ، همچنین « مذهب » – شامل سخنرانی هایی خطاب به منکران اندیشمند – که در آن می کوشد تا جایی را برای دین درمیان روشنفکران فرهیخته آلمان که بیشتر آنان از ایمان رسمی روی گردانده بودند ، پیدا کند .
شلایرماخر در تفسیر کتاب مقدس دیدگاهی دارد که موضوع اصلی ما در این پایان نامه است . او به شکلی از تفسیر شهودی معتقد است که بر پایه تجربه دیدنی مفسران است . در تفسیر های عرفانی بویژه تاویل هایی که حافظ از آیات قرآنی در آثار خود ارائه می دهد مدل شهودی برپایه تجربه دینی دیده می شود .
خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین حافظ شیرازی (۷۹۲–۷۲۷ ه .ق)شاعر بزرگ سده هشتم ه . ق یکی از سخنوران نامی جهان است. بیشتر شعرهای او غزل هستند که به غزلیات حافظ شهرت دارند.او از مهمترین تاثیرگذاران بر شاعران پس از خود شناخته میشود . در قرون هجدهم و نوزدهم میلادی اشعار او به زبان‌های اروپایی ترجمه شد و نام او بگونهای به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت.
دیوان حافظ که مشتمل بر حدود ۵۰۰ غزل، یک قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه و تعدادی رباعی است، تا کنون بیش از چهارصد بار به اشکال و شیوه‌های گوناگون، به زبان فارسی و دیگر زبان‌های جهان به‌چاپ رسیده‌است. حافظ چیره‌دست‌ترین غزل سرای زبان فارسی است ، او از آیات قرآن مجید در اشعار خود به طور مکرر استفاده کرده است :
« ندیـدم خوش تر از شعــر تو حافـظ به قرآنــی که انــدر سینه داری » ( غزل ۴۴۷ )
« صبــح خیــزی و سلامـت طلبــی هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم » ( غزل ۳۱۹ )
او برخی از حدیثهای قدسی را نیز تبدیل به غزلهای وزینی کرده است از جمله غزل ۲۰۶ که در آن دو بیت زیر آمده است :
« پیش از اینت بیش از این اندیشه عشاق بود مهـر ورزی تـو با ما شهــره آفاق بـود
سایه معشـوق اگر افتاد بر عاشـق چه شد ما به او محتاج بودیم و او به ما مشتاق بود »
و یا غزل ۱۵۲ با مطلع :
« در ازل پر تو حسنت زتجلی دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد »
۱-۳ اهداف تحقیق
۱-۳-۱ هدف کلی:
هدف کلی پژوهش حاضر بررسی تطبیقی مدل تاویلی دیوان حافظ از آیات قرآن کریم با مدل هرمنوتیکی شلایرماخر است .
۱-۳-۲ اهداف جزئی :
اهداف جزئی پژوهش حاضر شامل موارد زیر می باشد :
۱٫ ارائه شناخت بهتر از ذهن و زبان حافظ و شلایرماخر در تحلیل آنچه که در قرآن کریم و عهدین آمده است.
۲٫ از آنجاکه دیوان حافظ و اندیشه های ایشان منبعث از قرآن مجید است و شلایرماخر نیز مبدع هرمنوتیک در حوزه کتاب مقدس است و تا کنون در تطبیق اندیشه این دو اندیشمند کاری صورت نگرفته است می طلبد که تحقیق مجزایی در این زمینه انجام گیرد .
۱-۴ ضرورت تحقیق :
تطبیق نظریه و یافته های عرفانی ، ادبی ، فلسفی و … دوره معاصر با نگرش مشابه اندیشمندان ایران و بزرگان ادبیات امری ناگزیر و لازم است . شلایرماخر و حافظ با نگاه عرفانی خود به متون مقدس نگریسته اند . اندیشه های حافظ منبعث از قرآن است و شلایرماخر نیز در غرب به عنوان پیشگام تطبیق متن کتاب مقدس بر باورهای فردی خود اقدام کرده است و چون تا به حال غزلیات دیوان حافظ با دیدگاه هرمنوتیک شلایرماخر به صورت مستقل کار نشده است این پایان نامه می تواند یافته های جدیدی را با تطبیق برخی از غزلیات حافظ که از آیات قرآنی برخوردار هستند مبتنی بر دیدگاه شلایرماخر ارائه دهد .
۱-۵ پرسش های تحقیق :
سوالهای تحقیق عبارتند از :
برای دانلود متن کامل پایان نامه به سایت tinoz.ir مراجعه کنید.
بین دیدگاه حافظ – که در دیوان او مطرح شده است – و دیدگاه شلایرماخرچه پیوندی وجود دارد ؟
وجوه مشترک دیدگاه های حافظ و شلایرماخر چیست ؟
۱-۶ فرضیات تحقیق :
۱٫ هردو از طریق استنباط تاویلی(هرمنوتیکی)با کتاب آسمانی ،عهدین و قرآن مجید توجه داشته اند .
۲٫ حافظ در آیات متشابه از باور شهودی و شخصی خود استفاده کرده و قرآن کریم را تاویل کرده است و شلایرماخر نیز برای نخستین بار هرمنوتیک غرب را در کتب مقدس وارد ساخته است .
۱-۷ روش تحقیق :
پژوهش حاضر با روش تحقیقی – تحلیلی است. در این روش نگارنده علاوه بر تصویرسازی آنچه هست به تشریح و تبیین دلایل چگونگی تأویل و ابعاد آن می پردازد . نگارنده برای تبیین و توجیه دلایل ، نیاز به تکیه گاه استدلالی محکمی دارد . این تکیه گاه از طریق جستجو در ادبیات و مباحث نظری تحقیق و تدوین گزاره ها و قضایای کلی موجود درباره آن فراهم می شود .
۸ پیشینه تحقیق :
به دلیل عمق اندیشه ، گستردگی و مضامین بلند عرفانی، اشعار دیوان حافظ همواره مورد توجه محققان و پژوهشگران بوده است و ارباب قلم از زوایای مختلف از جمله هرمنوتیک در آثار او وارد شده و نوشته های خواندنی ارائه کردند مانند : ۱٫ « هرمنوتیکی در اشعار حافظ » از عزیز شبانی ۲٫ مقاله « مخاطب شناسی حافظ در سد ه های هشتم و نهم هجری بر اساس رویکرد تاریخ ادبی هرمنوتیک » از محمود فتوحی و محمد افشین وفایی ۳٫ مقاله «تأملی بر رازگرایی حافظ در پرتو اندیشه فیلسوفان هرمنوتیک مدرن» از مهدی نصیری ، اما تاکنون کتابی در خصوص تطبیق دیوان حافظ از آیات قرآن بر اساس دیدگاه هرمنوتیک شلایرماخر تهیه و چاپ نشده است .
۲-۱ . شلایر ماخر
۲-۱-۱ . زندگینامه شلایرماخر
« شلایرماخر، متکلّم و برجسته و بزرگ آلمانی، پایه گذار الهایات اعتدالی و هرمنوتیک جدید در سال (۱۷۶۸ م) در خانواده ای روحانی و برسلاو، که امروزه در کشور لهستان واقع است، دیده به جهان گشود. پدر شلایرماخر از کشیشان متعصب و طرفدار سرسخت اصلاح طلب معروف ژان کالون (۱۵۶۴-۱۵۰۹م) بود و افزون بر این عضو فرقه ای مسیحی که مردم را به پارسامنشی و دوری از دنیا دعوت می کرد، به شمار می آمد».(بروان،۱۳۷۵ : ۱۰۵)
«شلایرماخر در بیست سالگی در نامه ای به پدرش شبهات ، تردیدها و افکار خود را نسبت به برخی باورهای مسیحیت چون الوهیت عیسی (ع) ، فدا شدن عیسی برای کفّاره گناه ادم و …. ابراز داشت».(همان:۱۰۶)
پدر شلایرماخر که کشیشی متعصب شناخته می شد و اعتقاد و ایمان به الوهیت و فدا شدن عیسی برای کفّاره گناه آدم را شرط مسیحیت می دانست ، فرزند خویش را از شمار برادران مسیحی خارج خواند و با او قطع رابطه کرد؛ شلایرماخر در سن بیست و یک سالگی با وساطت های «پروفسور شتون راوخ» دوباره با پدرش ارتباط برقرار کرد.(سایکس،۱۹۸۱: ۳۰)
شلایرماخر در همین دوره، برای تکمیل تحصیلات الهیاتی اش به دانشگاه های هاله و برلین رفت، و پس از مدت کوتاهی به برلین آمد و به مکتب رمانتیک وارد شد. این مکتب با عقاید عقل گرایانه مخالفت و بر نقش احساس ، تخیل و تصور تاکید می کرد. شلایرماخر پس از مدت کوتاهی به یکی از برجسته ترین اعضای حلقه ی اولیه رمانتیک بین سالهای ۱۷۹۶ تا ۱۸۰۶ تبدیل شد. برلین در آن زمان کانون روشنفکران و نویسندگان بود و جنبش رمانتسیم را نیز رهبری می کرد. در حلقه هایی که در آن شهر تشکیل می شد رمانتیست ها گرد هم جمع می شدند و درباره هنر و فلسفه و مسائل نوین آن دوره به گفتگو می پرداختند. در همان جا بود که شلایرماخر با فردریک شگل دوست شد و از او تأثیر فراوان پذیرفت ، بعد از مدت کوتاهی به عنوان استاد در دانشگاه هاله پذیرفته شد و به زودی مقدمات تأسیس دانشگاه برلین را فراهم کرد و سرپرستی بخش الهیات را به عهده گرفت . در این هنگام شلایرماخر بر «نیّت مؤلف» تاکید بسیار داشت. البته این مسأله را خود پایه گذاری نکرده بود؛ بلکه آن را از مارتین کلادنیوس (۱۷۵۹- ۱۷۱۰ م ) وام گرفته بود. کلادنیوس در قطعه ۱۴۸ کتاب « درآمدی به تاویل صحیح از سخن ها و کتاب های خردمندانه » که به سال ۱۷۴۲ نوشته چنین گفته است: «آثار نوشته شده و گفته های مردان یک نیت دارد : خواننده یا شنونده ؛ به گونه ای کامل آنچه را که نوشته یا گفته شده است را دریابند ».
علاقه بسیار زیاد شلایرماخر به افلاطون باعث شد که وی تا ۲۸ سال از بهترین سالهای عمر خود را صرف ترجمه آثار افلاطون نمود. سرانجام شلایرماخر در اثر التهاب ریه در سال ۱۸۳۴ در سال ۶۶ سالگی درگذشت. (براون، ۱۳۷۵ : ۸- ۱۰۷)
۲-۱-۲٫ معرفی آثار شلایرماخر
